LEK-PRAPAI VIRIYAHPANT

เผยแพร่ครั้งแรก 20 ก.พ. 2559 คุณเล็ก วิริยะพันธุ์ ปลายปี ค.ศ. ๒๐๐๐ ที่ผ่านมา วารสารเมืองโบราณได้สูญเสียคุณเล็ก วิริยะพันธุ์ ซึ่งเป็นผู้ก่อตั้งวารสารเมืองโบราณ และมูลนิธิประไพ วิริยะพันธุ์ไปอย่างไม่มีวันกลับด้วยอายุ ๘๖ ปี คนทั่วไปรู้จักคุณเล็กแต่เพียงในฐานะเจ้าของบริษัทธนบุรีพานิช ที่เป็นตัวแทนจำหน่ายรถยนต์เมอร์เซเดส-เบนซ์ อันเป็นรถชั้นนำของโลก กับเป็นผู้สร้างเมืองโบราณ สถานที่ศึกษาประวัติศาสตร์และศิลปวัฒนธรรมที่ใหญ่ที่สุดในประเทศ แต่ในความเป็นจริงคุณเล็กได้อุทิศทั้งกายใจ และทรัพย์สินเงินทองอันเป็นสมบัติส่วนตัวของท่านและครอบครัว ทำสิ่งที่เป็นประโยชน์ในด้านการศึกษาแก่เยาวชนของชาติอย่างกว้างขวางและต่อเนื่อง หนึ่งในกิจกรรมทั้งหลายแหล่เหล่านี้ก็คือการทำให้มีวารสารเมืองโบราณ ที่มีอายุนับแต่การออกฉบับแรกในปี พ.ศ. ๒๕๑๗ มาจนถึงทุกวันนี้เป็นเวลา ๒๗ ปี แต่การเป็นวารสารเมืองโบราณในความคิดและความริเริ่มของคุณเล็กนั้น ไม่ได้เป็นเพียงการหาบทความมาจัดพิมพ์ขึ้นในรูปเล่มของวารสารเท่านั้น หากเป็นเรื่องของการลงทุนจัดหาบุคคลที่มีความรู้มาร่วมกันทำงานค้นคว้าหาข้อมูลใหม่ ๆ เสนอให้แก่วงวิชาการเป็นสำคัญ ดังนั้น สิ่งที่ตีพิมพ์ในวารสารเมืองโบราณจึงเป็นข้อมูลและหลักฐานใหม่ ๆ ตลอดจนความคิดเห็นและความรู้ใหม่ ๆ ตลอดเวลา คุณเล็ก วิริยะพันธุ์ ขณะออกสำรวจเพื่อนำข้อมูลไปสร้างเมืองโบราณกับอาจารย์มานิต วัลลิโภดม เหตุที่คุณเล็กให้ความสำคัญต่อการศึกษารวบรวมข้อมูลใหม่ ๆ นั้นมีที่มาจากประสบการณ์ของคุณเล็กในการสร้างเมืองโบราณนั่นเอง คุณเล็กขาดข้อมูลและหลักฐานเป็นอย่างมากในการสร้างสิ่งนั้นสิ่งนี้ในเมืองโบราณ เพราะสิ่งที่มีการบันทึกและค้นคว้ากันไว้ในขณะนั้นส่วนใหญ่เป็นเรื่องการเอาของเก่ามาเล่าใหม่ รวมทั้งผู้รู้ผู้เขียนก็มีอยู่ในแวดวงจำกัด เลยทำให้ต้องออกไปแสวงหาความรู้และข้อมูลด้วยตนเอง ในช่วงสิบปีแรกของการสร้างเมืองโบราณ คุณเล็กต้องเดินทางออกไปตามท้องถิ่นต่าง ๆ เกือบทั่วราชอาณาจักรแทบทุกอาทิตย์ เลยได้เห็นและเข้าใจสถานการณ์ของการศึกษาทางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมในสังคมไทย ว่าอยู่ในสภาพที่ล้าหลัง เพราะไม่มีการศึกษาค้นคว้าหาข้อมูลใหม่ๆ มาสร้างเป็นความรู้ให้เหมาะสมกับกาลเวลา ยังคงอาศัยแต่เรื่องเก่า ๆ ความคิดเก่า ๆ มาอธิบายตัวเองและสังคมอยู่ตลอดเวลา คุณเล็ก วิริยะพันธุ์ ที่ปราสาทเขาพระวิหาร ผลที่ตามมาก็คือคนไทยมักมองความเป็นมาของชาติบ้านเมืองในลักษณะที่เป็นภาพนิ่งและหลงตัวเอง โดยเฉพาะความรู้สึกในเรื่องชาตินิยมนั้น ยังถูกจรรโลงอยู่ด้วยความรู้สึกนึกคิดที่เต็มไปด้วยอคติและอวิชชา ในขณะเดียวกัน บรรดาหลักฐานข้อมูลที่ควรแก่การรวบรวมและเรียนรู้ก็ถูกละเลยให้สูญหายไปทุกเมื่อเชื่อวัน เพราะในช่วงเวลาที่เป็นยุคสงครามเย็นนั้น รัฐไม่ให้ความสำคัญในเรื่องอดีตและวัฒนธรรมของผู้คนในสังคมท้องถิ่นแม้แต่น้อย ทุ่มเทการสนับสนุนไปในเรื่องพัฒนาการทางเศรษฐกิจในระบบทุนนิยมจนสุดโต่ง ทุกอย่างมุ่งเน้นไปในเรื่องปัจจุบันและอนาคต และในการดำเนินการต่าง ๆ เพื่อการพัฒนา ไม่ว่าจะเป็นการสร้างถนนหนทาง การสร้างเขื่อนพลังงานไฟฟ้า และการเปิดพื้นที่ในด้านเกษตรอุตสาหกรรมและอุตสาหกรรม ซึ่งล้วนแล้วแต่ทำให้หลักฐานข้อมูลทางประวัติศาสตร์วัฒนธรรมและประวัติศาสตร์สังคมของท้องถิ่นหมดสิ้นไปโดยไม่มีการศึกษารวบรวมไว้ให้คนรุ่นหลังได้ศึกษาแต่อย่างใด ก่อนออกไปศึกษาค้นคว้า คุณเล็กบอกว่า ความรู้เกี่ยวกับอดีตความรุ่งเรืองทางศิลปวัฒนธรรมของเมืองไทยที่คนทั่วไปได้รับรู้นั้น ดูเหมือนมีอยู่เพียงสุโขทัย อยุธยา เชียงใหม่ และกรุงเทพฯ แต่เมื่อได้ออกไปสัมผัสด้วยตนเองแล้ว จึงเห็นว่าความมั่งคั่งและความหลากหลายทางวัฒนธรรมมีอยู่แทบทุกท้องถิ่น จนทำให้ความเป็นไทยที่เห็นจากสุโขทัย อยุธยา และกรุงเทพฯ กลายเป็นเพียงสิ่งสมมติเท่านั้น จึงเกิดความบันดาลใจที่จะรวบรวมหลักฐานและข้อมูลทั้งในด้านศิลปวัฒนธรรมและชาติพันธุ์ของท้องถิ่น ไว้ให้คนรุ่นหลังได้เรียนรู้โดยจัดให้มีการดำเนินการเป็นสองอย่างด้วยกัน คุณเล็กและคุณประไพ วิริยะพันธุ์ เมื่อยังหนุ่มสาว อย่างแรก คือการนำเอาบรรดาสถาปัตยกรรมเครื่องไม้ และวัตถุสิ่งของทางชาติพันธุ์ อันเป็นสิ่งที่ไม่เคยอยู่ในความสนใจที่จะศึกษาและอนุรักษ์ของหน่วยราชการและนักวิชาการที่เกี่ยวข้อง มารักษาไว้ในเมืองโบราณในลักษณะที่เป็นพิพิธภัณฑ์กลางแจ้ง ที่สื่อให้ผู้เข้ามาชมได้เห็นด้วยรูปแบบของความเป็นชุมชนมากกว่าการเอามาตั้งแสดงไว้เป็นเพียงสิ่งใดสิ่งหนึ่งโดยเฉพาะ เช่นเป็นเรือนไทยแบบนั้นแบบนี้ หรือเป็นของภาคนั้นภาคนี้อย่างที่เขาทำกัน หากสร้างเชื่อมโยงให้เป็นกลุ่มที่มีโครงสร้างเป็นชุมชนทั้งในเมืองและชนบท เช่นบริเวณที่เรียกว่าตลาดบก ตลาดน้ำ และหมู่บ้านภาคเหนือ ที่แลเห็นความสัมพันธ์ทางสังคมและวัฒนธรรมระหว่างบ้านและวัดเป็นต้น อย่างที่สอง คือในส่วนของโบราณวัตถุทางชาติพันธุ์ที่ไม่สามารถนำเอาไปบูรณาการไว้ในกลุ่มอาคารที่เป็นชุมชนดังกล่าวได้ ก็นำมาจัดเก็บและแสดงไว้ในกลุ่มอาคารที่เรียกว่าพิพิธภัณฑ์วัฒนธรรมพื้นบ้าน พิพิธภัณฑ์แห่งนี้อาจเรียกได้ว่าเป็นพิพิธภัณฑ์ทางชาติพันธุ์ของสังคมชาวนาแห่งแรกในเมืองไทยก็ว่าได้ ถึงแม้ว่าจะมีการนำมรดกทางวัฒนธรรมทั้งหลายแหล่ที่กล่าวมานี้มารักษาไว้ที่เมืองโบราณอย่างที่ไม่มีผู้ใดทำมาก่อนก็ตาม คุณเล็กก็หาได้พอใจและหยุดอยู่เพียงแค่นี้ไม่ เพราะไม่คิดว่าจะเป็นการแพร่หลายให้คนทั่วไป โดยเฉพาะเยาวชน ได้อย่างทั่วถึง รวมทั้งยังมีอีกหลายสิ่งหลายอย่างที่ควรมีการศึกษาและรวบรวมข้อมูลอย่างต่อเนื่อง จึงได้จัดตั้งกลุ่มนักวิชาการขึ้นมาดำเนินการสำรวจค้นคว้าและนำผลงานมาเสนอในรูปของ “วารสารเมืองโบราณ” อาจารย์ประยูร อุลุชาฎะ หรือ น ณ ปากน้ำ ศิลปินผู้เป็นกำลังสำคัญสำหรับวารสารเมืองโบราณครั้งก่อตั้ง บุคคลที่คุณเล็กให้ความนับถือและเชื้อเชิญให้เข้ามาเป็นเสาหลักในการดำเนินการก็คือ อาจารย์ประยูร อุลุชาฎะ ผู้ที่ใช้นามปากกาว่า น.ณ ปากน้ำ คุณเล็กรู้จักอาจารย์ประยูรจากข้อเขียนในหนังสือ และเห็นว่าเป็นผู้ที่มีความรู้และมีประสบการณ์จากความเป็นจริง ดีกว่านักวิชาการที่ทางราชการและวงวิชาการในระดับมหาวิทยาลัยในขณะนั้นยกย่อง โดยกล่าวว่าอาจารย์ประยูรเขียนหนังสือง่าย ๆ คนธรรมดาอย่างท่านอ่านรู้เรื่องและเข้าถึงความเป็นจริงได้ ต่างจากนักวิชาการที่มีชื่อเสียงที่มักเขียนอะไรเต็มไปด้วยแนวคิดทฤษฏีที่อ่านและฟังแล้วตามไม่ทัน ไม่รู้เรื่อง จนทำให้เกิดความรู้สึกว่าเป็นเรื่อง “รู้น้อยรู้มาก” ไป โดยคุณเล็กมีคำอธิบายจากสุภาษิตโบราณว่า คนที่ไม่รู้และบอกว่าไม่รู้นั้นเป็นคนซื่อสัตย์ น่านับถือ ส่วนคนที่ไม่รู้และบอกว่ารู้นั้นยังไม่สู้กระไร พอจับได้ว่าไม่รู้ในที่สุด แต่คนที่รู้น้อยแล้วบอกว่ารู้มากนั้นอันตราย เพราะจับไม่ได้ แต่สามารถทำให้เกิดการหลงผิดได้ง่าย คนประเภทหลังนี้มีอยู่มากมายในสังคมไทย การที่คนรู้น้อยรู้มากมีมากมายในสังคมไทยนั้น ก็เพราะเป็นผลผลิตของรัฐในยุคสงครามเย็น การพัฒนาประเทศตามแบบอย่างตะวันตกอย่างผิวเผิน และเน้นความรู้ทางเศรษฐศาสตร์ รัฐประศาสนศาสตร์ การศึกษา นิติศาสตร์ ตลอดจนวิทยาศาสตร์และเทคโนโลยีนั้น ทำให้คนไทยรุ่นใหม่ส่วนใหญ่ โดยเฉพาะพวกที่เป็นข้าราชการของรัฐ มองโลกในลักษณะที่คับแคบ และขาดความรู้ในเรื่องของความเป็นมนุษย์ ที่อาจเรียนรู้ได้จากเรื่องราวทางประวัติศาสตร์สังคมและวัฒนธรรม ผลที่ตามมาจนถึงขณะนี้ก็คือ พวกข้าราชการและนักวิชาการของรัฐส่วนใหญ่มีความรู้และความเข้าใจแต่เพียงเรื่องของวัฒนธรรมหลวงที่หยุดนิ่ง และมักนำมาอ้างอิงในการดำเนินการที่ใช้อำนาจในครรลองทางนิติศาสตร์และรัฐศาสตร์เป็นสำคัญ หามีความเข้าใจในเรื่องชีวิตวัฒนธรรมที่หลากหลาย อันเป็นเรื่องของวัฒนธรรมราษฎร์ไม่ คนรู้น้อยรู้มากเหล่านี้แหละที่ทำให้รัฐกับสังคมมีช่องว่าง ไม่เป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน อันเป็นการนำมาซึ่งการมีรัฐ ทรราชย์อย่างไม่รู้เนื้อรู้ตัว เหตุนี้อาจารย์ประยูรจึงได้เข้ามาเป็นผู้นำในการสำรวจค้นคว้าและเสนอผลงานในวารสารเมืองโบราณในลักษณะที่เป็นการดำเนินงานแบบกู้ข้อมูลทางด้านศิลปวัฒนธรรมและประวัติศาสตร์ท้องถิ่นมาอย่างสม่ำเสมอในช่วงเวลากว่า ๒๐ ปี เพื่อเผยแพร่สิ่งที่ปัจจุบันได้สูญหายไปในยุคพัฒนาทางเศรษฐกิจ ให้คนทั่วไปในยุคปัจจุบันและอนาคตได้รับรู้ อาจารย์ประยูรทุ่มเททั้งกำลังกายและใจในการดำเนินงานร่วมกับคณะทำงาน ซึ่งได้แสดงออกมาทั้งในการเสนอบทความเป็นประจำ และการให้ข้อคิดเห็น ตลอดจนการชี้แนะในเรื่องที่เป็นประโยชน์ อาจารย์ประยูร ขณะออกไปถ่ายภาพสำรวจ เพื่อรวบรวมข้อมูลเพื่อจัดทำวารสารเมืองโบราณในยุคแรกเริ่ม สิ่งที่เป็นผลงานที่ล้ำค่าของอาจารย์ประยูรก็คือ การถ่ายภาพโบราณสถานและชีวิตวัฒนธรรมของผู้คนในท้องถิ่นต่างๆ เกือบทุกภูมิภาค ที่ส่วนใหญ่ในปัจจุบันไม่มีอีกแล้ว ไว้ให้เป็นมรดกของสังคม ภาพเหล่านี้ปัจจุบันอยู่ในการดูแลของมูลนิธิประไพ วิริยะพันธุ์ บัดนี้ ผู้ใหญ่ทั้งสอง คือคุณเล็ก วิริยะพันธุ์ และอาจารย์ประยูร อุลุชาฎะ ได้ล่วงลับไปแล้วในเวลาที่ไล่เลี่ยกัน นับเป็นการสูญเสียที่ยิ่งใหญ่ของพวกเราที่อยู่ในคณะผู้จัดทำวารสารเมืองโบราณ แต่เจตนารมณ์ของท่านทั้งสองยังคงดำเนินอยู่อย่างสืบเนื่อง และจะงอกงามต่อไปในรูปของ มูลนิธิเล็ก–ประไพ วิริยะพันธุ์ ศรีศักร วัลลิโภดม : บทบรรณาธิการวารสารเมืองโบราณ ปีที่ ๒๗ ฉบับที่ ๑ (มกราคม-มีนาคม ๒๕๔๔)

เผยแพร่ครั้งแรก 1 ก.ค. 2558 ‘ดงแม่นางเมือง’ เป็นแหล่งโบราณคดีสำคัญแห่งหนึ่งในจังหวัดนครสวรรค์ ตั้งอยู่ระหว่างแม่น้ำปิงทางทิศตะวันตกกับแม่น้ำยมและแม่น้ำน่านทางทิศตะวันออก ในพื้นที่รอยต่อของตำบลบรรพตพิสัย ตำบลตาสัง และตำบลเจริญผล ในอำเภอบรรพตพิสัย เป็นเมืองโบราณรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ขนาด ๕๐๐x๖๐๐ เมตร มีคลองคดซึ่งมีต้นกำเนิดจากเขากะล่อนที่อยู่ในอำเภอขาณุวรลักษบุรี จังหวัดกำแพงเพชร ไหลผ่านตัวเมืองทางด้านเหนือมาลงคลองตะเคียนทางทิศตะวันออกเฉียงใต้ ก่อนไปออกแม่น้ำเกรียงไกรหรือแม่น้ำเชิงไกรในอดีต แล้วจึงไหลไปบรรจบกับแม่น้ำน่านที่อำเภอชุมแสง จังหวัดนครสวรรค์ เมืองโบราณดงแม่นางเมืองจึงอยู่ในภูมินิเวศของลุ่มน้ำเกรียงไกร-น่านตอนปลาย ที่มีลำน้ำ หนองบึง มาบ เช่น หนองปลาไหลมาบมะขาม คลองคด รวมทั้งเขากะล่อนเป็นองค์ประกอบหลัก ปัจจุบันสภาพพื้นที่ของอาณาบริเวณเมืองโบราณแห่งนี้เป็นท้องไร่ท้องนาสลับกับทุ่งร้างและป่าละเมาะ จากซากโบราณสถานและโบราณวัตถุที่ขุดพบบ่งบอกว่า เมืองโบราณแห่งนี้มีการตั้งถิ่นฐานมาตั้งแต่สมัยก่อนประวัติศาสตร์ตอนปลาย ต่อเนื่องมาจนถึงสมัยทวารวดีและสมัยลพบุรีตอนต้นราวพุทธศตวรรษที่ ๑๔-๑๘ ดังปรากฏหลักฐานที่พระสถูปที่เพิ่งขุดพบใหม่ เป็นพระสถูปสมัยทวารวดี และใต้ฐานพระสถูปไม่ลึกนัก พบโครงกระดูกจำนวนมากฝังอยู่ในท่านอนหงายเหยียดยาวและท่านอนหันข้างงอเข่า อันเป็นวัฒนธรรมยุคก่อนประวัติศาสตร์ นอกจากนี้ยังพบพระพุทธรูปและพระพิมพ์สมัยทวารวดีตอนปลายต่อสมัยลพบุรี ไหขอม เครื่องถ้วยจีนสมัยราชวงศ์ซุ้ง ที่สำคัญคือบริเวณนี้เคยพบจารึกหินชนวนเขียนด้วยอักษรอินเดียและขอม ซึ่งกรมศิลปากรกำหนดให้เป็นจารึกหลักที่ ๓๕ ระบุนามเมืองแห่งนี้ว่า “ธานยปุระ” อีกทั้งกล่าวถึง กษัตริย์ศรีธรรมาโศกราช (องค์ที่ ๒) โปรดเกล้าฯ ให้ เจ้าสุนัติแห่งธานยปุระกัลปนาที่ดิน ผู้คน สัตว์แรงงาน และพืชผล ถวายแด่พระสถูปอันบรรจุพระบรมอัฐิของ “กมรเตงชคตศรี- ธรรมาโศก” (องค์ที่ ๑) ผู้เป็นพระราชบิดาเมื่อปี พ.ศ. ๑๗๑๐ อันแสดงให้เห็นว่า เมืองธานยปุระหรือดงแม่นางเมืองเคยเป็นบ้านเมืองมาแต่ก่อนพุทธศตวรรษที่ ๑๘ แล้ว อีกทั้งพื้นที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยาตอนบนมีรัฐอิสระ รับนับถือพุทธศาสนาเถรวาท ดังเห็นได้จากการเรียกนามพระมหากษัตริย์ว่า ศรี- ธรรมาโศกราช อันเป็นประเพณีนิยมในวัฒนธรรมพุทธศาสนาแบบเถรวาท แตกต่างจากที่เคยปลูกฝังตามประวัติศาสตร์กระแสหลักมาแต่เดิมว่า ดินแดนสยามประเทศก่อนพุทธศตวรรษที่ ๑๘ นั้นตกอยู่ใต้การปกครองของอาณาจักรขอม ทั้งเมืองธานยปุระน่าจะสัมพันธ์กับเมืองเจนลีฟูที่ปรากฏในจดหมายเหตุจีนในพุทธศตวรรษที่ ๑๗-๑๘ รวมถึงมีการติดต่อสัมพันธ์กับเมืองโบราณหลายแห่งที่พบในเขตนครสวรรค์ เช่น เมืองบน (เขาโคกไม้เดน) เมืองล่าง (หางน้ำสาคร) เมืองท่าตะโก เมืองไพศาลี ฯลฯ ซึ่งเมืองเหล่านี้เกาะกลุ่มกันในพื้นที่ลุ่มน้ำเจ้าพระยาและลุ่มน้ำน่าน รวมถึงลุ่มน้ำเกรียงไกรที่เป็นสาขาหนึ่งของแม่น้ำน่านด้วย บรรดาเมืองโบราณในเขตนี้มีร่องรอยแสดงถึงการติดต่อกับบ้านเมืองในดินแดนภาคอีสานตอนบน ดังปรากฏประเพณีการปักหินตั้งหรือเสมาแสดงเขตศักดิ์สิทธิ์ของศาสนสถาน เช่น ที่รอบพระสถูปของดงแม่นางเมือง บริเวณท้องถิ่นนี้เป็นแหล่งที่อุดมด้วยแร่เหล็กอันเป็นทรัพยากรสำคัญทางการค้า จึงพบตะกรันที่หลงเหลือจากการถลุงแร่กระจายอยู่ทั่วไป เมืองธานยปุระมีพัฒนาการสืบเนื่องเป็นเวลานานกว่า ๒,๐๐๐ ปี ก่อนร้างราไปในต้นพุทธศตวรรษที่ ๑๘ จนเกิดการตั้งชุมชนใหม่อีกครั้งเมื่อไม่เกิน ๑๐๐ ปีนี้ โดยเป็นกลุ่มที่อพยพมาจากอุทัยธานีและชาวลาวอีสาน พ.ศ. ๒๕๐๖ คณะเจ้าหน้าที่กรมศิลปากร นำโดยอาจารย์มานิต วัลลิโภดม ได้มาสำรวจขุดค้นที่ดงแม่นางเมือง พบหลักฐานโบราณสถานและโบราณวัตถุต่าง ๆ ที่ชี้ให้เห็นถึงความสำคัญ จึงมีการทำผังเมืองโบราณไว้เป็นเบื้องต้น แต่ยังขาดการขุดสำรวจและบูรณะอย่างจริงจัง ทำให้โบราณสถานหลายแห่งถูกปกคลุมด้วยดงไม้ในเวลาต่อมา และมีไม่น้อยที่ถูกลักลอบขุดทำลายเพื่อหาโบราณวัตถุ อ่านเพิ่มเติมได้ที่:

เผยแพร่ครั้งแรก 1 มี.ค. 2544 ก่อนสิ้นปีที่ผ่านมา มูลนิธิประไพ วิริยะพันธุ์ ต้องเสียปูชนียบุคคลไปถึง ๒ ท่าน คือ คุณเล็ก วิริยะพันธุ์ ผู้ก่อตั้งมูลนิธิฯ และอาจารย์ประยูร อุลุชาฎะ หรือ น. ณ.ปากน้ำ ผู้เป็นครูที่พวกเราเคารพเสมอมา คุณเล็ก วิริยะพันธุ์นั้น คนส่วนใหญ่รู้จักผิวเผินเพียงในนามของ “เสี่ยเล็กธนบุรี” ในสมัยที่ท่านยังดูแลกิจการธุรกิจในบริษัทธนบุรีพานิช ที่เป็นตัวแทนจำหน่ายรถยนต์เมอร์เซเดสเบนซ์ในประเทศไทย คุณเล็กเป็นผู้ประสบความสำเร็จในการที่ทำให้รถเบนซ์ติดอันดับ เป็นทั้งสถาบันของรถที่มีคุณภาพและสัญลักษณ์ของบุคคลที่มั่งคั่งในประเทศไทย แต่ต่อมาเมื่อคุณเล็กหันหลังให้กับการทำธุรกิจ โดยไปสร้างเมืองโบราณเป็นสถานที่ท่องเที่ยวทางวัฒนธรรมที่สมุทรปราการแล้ว คนก็เปลี่ยนมาเรียกคุณเล็กว่า “เสี่ยเล็ก เมืองโบราณ” แทน โดยยังติดคำว่าเสี่ยที่มีนัยของการเป็นนักธุรกิจ นายทุนอยู่อย่างเดิม เหตุที่ไม่ใคร่มีคนรู้จักมากมายอะไรนั้น เป็นเพราะคุณเล็กได้อุทิศเวลาทั้งหมดในชีวิตของท่านไปกับการทำกิจกรรมทางปัญญา ประวัติศาสตร์ และศิลปวัฒนธรรมเป็นชีวิตจิตใจ ใช้เวลาว่างในการอ่านหนังสือและสุภาษิตที่เป็นประโยชน์พร้อม ๆ กับการสะสมโบราณวัตถุและศิลปวัตถุที่มีคุณค่า จนกล่าวได้ว่าบรรดาของโบราณที่คุณเล็กรวบรวมไว้นั้น ล้วนมีคุณค่าในระดับชั้นนำของประเทศทีเดียว ความรู้ความเข้าใจในเรื่องปรัชญา ประวัติศาสตร์ และวัฒนธรรมได้ทำให้คุณเล็กแลเห็นความมั่งคั่งทางเศรษฐกิจที่ท่านประสบความสำเร็จเป็นเพียงแค่ทางผ่าน ยิ่งกว่านั้นยังแลเห็นการพัฒนาบ้านเมืองที่ดำรงอยู่ในยุคสงครามเย็น ทั้งรัฐและสังคมละเลยอดีตและคุณค่าทางศาสนาและศิลปวัฒนธรรมที่มีความสำคัญในเรื่องของความเป็นมนุษย์ในมิติทางจิตวิญญาณ การสร้างเมืองโบราณเป็นกระบวนการเรียนรู้ที่สำคัญของคุณเล็ก เพราะได้รู้ได้เห็นหลักฐานทางประวัติศาสตร์ ศิลปวัฒนธรรมมากมาย โดยเฉพาะในด้านสถาปัตยกรรมนั้น นับได้ว่ามีความเชี่ยวชาญเป็นพิเศษ เพราะได้เรียนรู้จากประสบการณ์การรื้อถอนสิ่งที่เป็นหอศิลปสถาปัตยกรรมตามภาคต่าง ๆ ของประเทศมาสร้างเก็บไว้เป็นเมืองโบราณ คุณเล็กมีความสุขที่ได้แลเห็นคนมาเที่ยวและศึกษาที่เมืองโบราณ โดยเฉพาะพวกเด็ก ๆ และเยาวชนที่ครูพามาศึกษาหาความรู้สิ่งเหล่านี้เป็นแรงบันดาลใจให้คุณเล็กอุทิศเวลาที่เหลือในชีวิตของท่านให้แก่การสร้างกิจกรรมทางปัญญา คุณเล็กสร้างสิ่งต่าง ๆ เพิ่มเติมในเมืองโบราณตลอดเวลา สร้างปราสาทสัจธรรมในที่ดินของท่านที่พัทยา โดยมีความมุ่งหมายที่จะเชิดชูสิ่งที่เป็นปรัชญาและคุณธรรมที่ศาสนาและปราชญ์ของโลกได้แสดงไว้ รวมทั้งเลือกเฟ้นรูปแบบและเรื่องราวทางศิลปวัฒนธรรมของสังคมต่าง ๆ ในเอเชียมาแกะสลักประดับไว้ และเมื่อก่อนที่จะจากไปก็ได้สร้างพิพิธภัณฑ์ช้างเอราวัณที่ตำบลสำโรง อำเภอเมือง จังหวัดสมุทรปราการ ขึ้นไว้เป็นที่เก็บและแสดงโบราณวัตถุศิลปวัตถุที่ได้สะสมไว้ เพื่อให้มรดกทางวัฒนธรรมเหล่านี้ยังอยู่ในประเทศไทยสืบไป คุณเล็กเป็นคนซื่อสัตย์ต่ออุดมการณ์และเห็นคุณค่าของความสำคัญของเวลาอย่างแทบจะหาผู้เสมอเหมือนมิได้ นับแต่การสร้างเมืองโบราณมาจนสิ้นอายุขัย คุณเล็กทำงานสร้างสรรค์ตลอดเวลา ทั้งคิดทั้งคุมงานก่อสร้างสิ่งต่าง ๆ ด้วยตนเอง เริ่มแต่เช้าจนเย็นและกลางคืน มีการกินอยู่หลับนอนอย่างง่าย ๆ อีกทั้งไม่สนใจคบค้าสมาคมกับผู้ใดที่ทำให้มีผลพลอยได้ทางเศรษฐกิจการเมืองและชื่อเสียงเกียรติยศ เหตุนี้จึงไม่มีใครรู้เรื่องราวอะไรที่เกี่ยวกับคุณเล็ก ผู้ที่ทำให้คุณเล็กได้ทำงานอย่างราบรื่นโดยไม่ต้องคำนึงถึงภาวะเศรษฐกิจก็คือ คุณประไพ วิริยะพันธุ์ ผู้เป็นภรรยา เป็นผู้ที่ต้องรับภารกิจในการดำเนินการต่าง ๆ ของบริษัทและเครือข่าย รวมกับบุตรธิดาในครอบครัว คุณประไพเป็นคนที่ไม่ปล่อยให้เวลาหมดไปโดยเปล่าประโยชน์เช่นเดียวกับคุณเล็ก ทำหน้าที่ปลูกและเพาะพันธุ์ไม้ต่าง ๆ ส่งมาให้คุณเล็กปลูกในเมืองโบราณแทบทุกอาทิตย์ อาจกล่าวได้บรรดาต้นไม้ทั้งหลายที่เติบโตในเมืองโบราณที่แต่เดิมเป็นทุ่งโล่งดินเค็มนั้นคือสิ่งที่เกิดมาจากการใช้เวลาว่างจากงานธุรกิจของคุณประไพ วิริยะพันธุ์ เมื่อคุณประไพจากไป คุณเล็กก็ให้ตั้งมูลนิธิประไพ วิริยะพันธุ์ขึ้นเป็นอนุสรณ์ ให้ดำเนินการทางด้านประวัติศาสตร์ โบราณคดีและวัฒนธรรม เพื่อคนทั่วไปในสังคม โดยเฉพาะในด้านบริการข้อมูลข่าวสารและการสนับสนุนการจัดพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่น พร้อมกันนั้นก็ได้ผนวกการพิมพ์วารสารเมืองโบราณให้เข้ามาเป็นกิจกรรมของมูลนิธิฯ ด้วย วารสารเมืองโบราณเป็นสิ่งที่คุณเล็กทำให้มีขึ้นกว่ายี่สิบปีที่แล้ว โดยมีเหตุมาจากประสบการณ์ของคุณเล็กในช่วง ๑๐ ปีแรกของการสร้างเมืองโบราณ คุณเล็กเดินทางไปเก็บข้อมูลตามท้องถิ่นต่าง ๆ ทั่วประเทศได้แลเห็นว่า ข้อมูลหลักฐานทางโบราณคดี ศิลปวัฒนธรรม และชาติพันธุ์ของท้องถิ่นนั้น ไม่ใคร่มีใครสนใจศึกษากำลังอยู่ในสภาพที่หมดไปเพราะคนไม่สนใจ จึงอยากจะให้มีการค้นคว้าและพิมพ์ขึ้นเผยแพร่ คุณเล็กเป็นคนอ่านและติดตามอยู่ตลอดเวลาว่า มีผู้ใดบ้างที่สนใจศึกษาค้นคว้าในเรื่องนี้ ก็พบว่าอาจารย์ประยูร อุสุชาฎะ ผู้ใช้นามปากกาว่า น.ณ.ปากน้ำ คือผู้ที่โดดเด่นกว่าใคร ๆ คือทั้งออกศึกษาค้นคว้าสิ่งใหม่ ๆ และเขียนขึ้นมาให้คนอื่นได้รับรู้อย่างสม่ำเสมอ คุณเล็กจึงเชิญอาจารย์ประยูรมาเป็นหลักในการค้นคว้าและจัดทำวารสารเมืองโบราณขึ้น โดยให้เป็นกิจกรรมเพื่อสังคมที่แยกเป็นอิสระ ไม่เกี่ยวข้องกับการดำเนินงานสร้างเมืองโบราณที่บางปู เพราะในช่วงเวลานั้นมีผู้กล่าวหาอยู่เนือง ๆ ว่า คุณเล็กสร้างเมืองโบราณเพื่อหนีภาษี หรือไม่ก็เพื่อทำธุรกิจอะไรทำนองนั้น ความต้องการของคุณเล็กก็คืออยากให้อาจารย์ประยูร เป็นทั้งหัวหน้าโครงการค้นคว้ารวบรวมหลักฐานทางโบราณคดี ประวัติศาสตร์ วัฒนธรรม และในขณะเดียวกันก็เป็นบรรณาธิการของวารสารเมืองโบราณด้วย แต่อาจารย์ประยูรปฏิเสธขอทำหน้าที่เป็นเพียงที่ปรึกษา ทั้ง ๆ ที่ในการจัดรูปแบบและโครงสร้างของวารสารนั้น อาจารย์ประยูรเป็นผู้ดำเนินการเป็นส่วนใหญ่ ยิ่งกว่านั้นจะเป็นผู้ใหญ่ที่ออกไปสำรวจค้นคว้าเก็บข้อมูลตามท้องถิ่นต่าง ๆ ด้วยทุกครั้ง แต่ละครั้งอาจารย์จะเป็นผู้นำและแนะให้มีการถ่ายภาพสิ่งที่พบเห็นไว้เป็นหลักฐาน จนกล่าวได้ว่า บรรดาภาพถ่ายของสถานที่และสิ่งสำคัญทางศิลปวัฒนธรรมที่ปัจจุบันกลายเป็นสมบัติของมูลนิธิประไพ วิริยะพันธุ์นั้น เกิดจากการชี้แนะของอาจารย์ประยูรแทบทั้งสิ้น นอกจากนั้นอาจารย์ยังนำบรรดาฟิล์มและภาพถ่ายต่าง ๆ ที่ทำไว้ด้วยทุนส่วนตัว ครั้งก่อนที่จะเข้ามาร่วมงานวารสารเมืองโบราณ มอบให้กับศูนย์ข้อมูล เพื่อการให้บริการแก่นักวิชาการและนักศึกษาที่มาขอความรู้และขอความช่วยเหลือ อาจารย์ประยูรคือผู้ที่กู้หลักฐานข้อมูลทางศิลปวัฒนธรรมในยุคสงครามเย็นอย่างแท้จริง เพราะไม่เพียงแต่ทำการศึกษาสำรวจและถ่ายภาพเก็บไว้เท่านั้น หากยังเป็นผู้ขยันในการเขียนเป็นหนังสือและบทความเผยแพร่อย่างทันท่วงทีคือไม่ค่อยแช่ข้อมูลไว้แล้วมาเขียนขึ้นภายหลัง แต่จะเขียนและนำเสนอทันทีเมื่อได้พบเห็นมา เพราะอาจารย์มีความเห็นว่าในช่วงเวลานั้น ความจำและภาพเหตุการณ์ต่าง ๆ ยังดีอยู่ เหตุนี้จึงมีหนังสือและข้อเขียนของอาจารย์มากมาย เขียนบรรยายและพรรณนาอย่างง่าย ๆ พร้อมด้วยความคิดเห็นอย่างเป็นอิสระ ไม่เน้นรูปแบบและโอ้อวดในเรื่องแนวคิดทฤษฎี แต่มุ่งที่จะให้คนทั่วไปได้รู้ได้เข้าใจให้มากที่สุด อาจกล่าวได้ว่าอาจารย์มีความเห็นในการเสนอข้อมูลพื้นฐาน (Basic Research) อย่างหาผู้เสมอเหมือนยาก โดยเฉพาะเรื่องจิตรกรรมฝาผนังตามวัดต่าง ๆ ลวดลายปูนปั้นและลายไทยโบราณต่าง ๆ ที่มีอยู่ในหลักฐานทางโบราณคดีนั้น เกือบจะไม่มีผู้ใดค้นคว้าและรวบรวมได้เท่ากับอาจารย์ประยูร อุลุชาฎะ บัดนี้ผู้ใหญ่ทั้งสองท่านคือ คุณเล็ก วิริยะพันธุ์ และอาจารย์ประยูร อุลุชาฎะ ได้จากไปแล้ว แต่เจตนารมณ์และผลงานของท่าน คือสิ่งที่จะผลักดันให้มูลนิธิฯ ดำเนินงานต่อไปอย่างมั่นใจและมั่นคง อักทั้งจะเป็นการขยายชื่อมูลนิธิประไพ วิริยะพันธุ์ เป็น “เล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์” รวมทั้งการขยายการดำเนินงานของมูลนิธิฯเพื่อสังคมให้กว้างกว่าแต่เดิมด้วย อ่านเพิ่มเติมได้ที่:

เผยแพร่ครั้งแรก 1 ก.ค. 2553 กลางเดือนกรกฎาคม ฝนที่ควรตกหนักเสียนานแล้วยังไม่มีทีท่าว่าจะมีน้ำฟ้าน้ำฝนมากพอให้ชาวบ้านร่วมกันปักกล้าดำนา ในพื้นที่แบบเทือกเขาและหุบเขาของแม่ฮ่องสอน หากมีที่ราบเป็นช่องว่างพอจะทำนาได้ ผืนดินเหล่านั้นจะกลายเป็นที่นาอันมีค่าแก่หมู่บ้าน เราจึงได้เห็นการจัดการพื้นที่อย่างละเอียดยิบ แม้จะเป็นที่เนินสูงก็ถูกจัดแปลงทำเป็นนาขั้นบันได ตามหุบตามช่องเขาน้อยใหญ่ในแม่ฮ่องสอน หากมองจากฟ้าในหน้าฝนก็จะเห็นภาพผืนนาเรียบเขียวแทรกอยู่เป็นหย่อม ๆ อากาศปรวนแปรที่ร้อนและแล้งนานเช่นปีนี้กลับกลายเป็นทรัพย์ในดินแก่คนทั่วขุนยวม ตั้งแต่ฝนลงมาบ้าง เห็ดเผาะหรือเห็ดถอบตามแต่ท้องถิ่นไหนจะเรียกก็ผุดนอนยิ้มรออยู่ใต้ดินให้คนมาเก็บกันไปเป็นรายได้กว่า ๓๐ ล้านบาทแล้ว วันเลี้ยงผีเจ้าเมืองที่ศาลเจ้าเมืองขุนยวม ท่านทำนายไว้ว่า จะมีเพชรมีคำโปรยอยู่ในไร่ในดอย แม่เฒ่าหลายท่านนึกถึงคำทำนายนี้และเห็นเห็ดเผาะที่ผุดตามธรรมชาติอย่างมากมายในปีนี้ก็คือขุมทรัพย์จากแผ่นดินที่โปรยปรายให้แก่ชาวบ้านชาวเมืองนั่นเอง เห็ดเผาะทำรายได้งามแก่ชาวบ้าน บางคนตั้งแต่ต้นฤดูหาเงินได้หลายแสนบาท เดี๋ยวนี้มีโรงงานทำเป็นเห็ดเผาะกระป๋องกันแล้วจึงรับซื้อได้อย่างไม่อั้น แต่การที่ขึ้นโดยธรรมชาติใต้ดินจึงเป็นสิ่งที่คาดเดาไม่ได้ ราคาจึงขึ้นลงตามตลาดว่าจะมีมากหรือน้อย แม้ผู้คนจะถือว่าวิธีเผาโคนไม้จะทำให้เห็ดเผาะออกมาก จนถึงกับกล่าวว่าเมืองแม่ฮ่องสอนมีหมอกควันปกคลุมเพราะชาวบ้านเผาป่านี่แหละ แต่ปีนี้ฝนแล้ง ร้อนนาน ธรรมชาติก็ชดเชย ป่าเขาถือเป็นพื้นที่สาธารณะ ใครขยันเก็บเท่าไหร่ก็ได้ แม้เริ่มจะมีคนจากต่างถิ่นเข้ามาบ้าง แต่ก็ถือว่ายังไม่มีใครลุแก่อำนาจมาชี้ที่ดินในเขตขุนยวมให้ตกแก่กลุ่มและตนเองแบบถือสิทธิ์เหมือนท้องถิ่นอื่น ๆ ทุ่งนาเมื่อแรกตกกล้าดำนา ในบ้านเมืองที่ตั้งอยู่ตามหุบเขา มีลำห้วยสายเล็กสายน้อย พื้นที่ราบดูเหมือนจะมีค่ามหาศาลแก่การเพาะปลูกทำกิน เมื่อตั้งบ้านตั้งเมืองเป็นชุมชนขนาดใหญ่ จากหมู่บ้านเล็ก ๆ ที่ถูกห่อหุ้มด้วยจักรวาลทัศน์หรือการมองโลกแบบเบ็ดเสร็จในตัวเองก็ดูเหมือนจะมีการติดต่อจากโลกภายนอกเข้าไปยุ่งเกี่ยวด้วยมากในปัจจุบัน การจัดการพื้นที่ภายในท้องถิ่นของตนเองที่มีหลักบ้านหลักเมืองรูปแบบท้องถิ่นโบราณชัดเจน ซึ่งเน้นใน “การแบ่งปันทรัพยากรส่วนรวม” ก็เปลี่ยนไปตามมูลค่าที่ดินแบบปัจเจกที่ถือการออกโฉนดเอกสารสิทธิ์เป็นสิ่งสำคัญ ทรัพยากรส่วนรวม [Common property] คือหัวใจของท้องถิ่นแบบดั้งเดิม การแบ่งสันปันส่วนของคนในท้องถิ่นต่างๆ มักขึ้นอยู่กับสภาพนิเวศในแต่ละแห่งที่แตกต่างกันไป หากไม่มีการจัดสรรอย่างเป็นธรรมและเป็นที่ยอมรับ ชาวบ้านชาวเมืองก็จะไม่สามารถอยู่ร่วมกันได้มานานหลายชั่วอายุคนเช่นนี้ วิธีคิดแบบดั้งเดิมเป็นที่ยอมรับแพร่หลายมาเนิ่นนานก่อนที่ ทุนนิยม [Capitalism] ซึ่งเปลี่ยนวิธีคิดเป็นการใช้เอกสิทธิ์แบบปัจเจก ให้สิทธิ์เฉพาะคนเข้าจัดการทรัพย์สินที่อาจเคยเป็นของส่วนรวมหรือของท้องถิ่นมาก่อนที่ชาวบ้านเคยยกให้เป็นพื้นที่ของสิ่งศักดิ์สิทธิ์ก็ต้องตกไปอยู่ในมือของเจ้าของทุนที่มีเงินมาก เป็นใครมาจากไหนไม่มีใครทราบก็ได้ และใช้อำนาจทางกฎหมายจัดการกับผู้บุกรุกโดยไม่ทราบหรือไม่สนใจอำนาจการจัดการทรัพยากรส่วนรวมแต่เดิมเหล่านั้น ปัจจุบันนี้ “เมืองปอน” คือหมู่บ้านขนาดใหญ่ [Village] ในขณะที่ “ขุนยวม” คือเมืองขนาดเล็ก [Town] ชุมชนทั้งสองแห่งอยู่ใกล้กัน เป็นแอ่งที่ราบเล็ก ๆ มีเพียงภูเขากั้น ท่ามกลางเทือกเขาน้อยใหญ่ของแม่ฮ่องสอน ตั้งอยู่เลยจากเมืองแม่สะเรียงและแม่ลาน้อยมาไม่เท่าไหร่ คนส่วนใหญ่ของพื้นที่เป็นกลุ่มคนไทใหญ่ พวกเขาพึงพอใจจะเรียกตนเองว่า “คนไต” มากกว่า ทุกวันนี้ผู้คนทั้งสองแห่งเกิดความสับสนของการเป็นบ้านเมืองที่ยังคงสืบวัฒนธรรมเป็นแบบจารีต ชาวบ้านยังศรัทธาในหลักบ้านหลักเมือง สงวนพื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ไว้แก่ชุมชน เช่น วัด ศาลเจ้าเมือง ศาลากลางบ้าน จนถึงที่ฝังศพและลานทำพิธีกรรมเผาศพของพระผู้ใหญ่ ซึ่งเปรียบเสมือนผู้ศักดิ์สิทธิ์ของท้องถิ่น แม้จะคลายความหมายสำหรับที่ดินส่วนรวมอื่นๆ เช่น ถนนหนทาง ป่าไม้ ที่ว่างอื่น ๆ ที่ไม่เหมาะแก่การอยู่อาศัยกลายเป็นเอกสิทธิ์ของคนที่สามารถซื้อหาได้ แต่พื้นที่เดิมแบบจารีตที่ชาวบ้านถือว่าไม่ควรมีการใช้งานอย่างอื่น กลายเป็นว่ามีนโยบายจากผู้บริหารซึ่งเป็นคนจากท้องถิ่นอื่นว่า ควรจะถูกนำไปใช้ทำสวนซากุระและอนุสรณ์สถานความสัมพันธ์ไทย-ญี่ปุ่นในสมัยสงครามโลกครั้งที่ ๒ ทำให้คนขุนยวมลุกขึ้นมาทวงถามความเหมาะสมในนโยบายของรัฐในระดับเทศบาลที่ควรจะเข้าใจและใกล้ชิดกับโลกทัศน์และความเชื่อของชาวบ้านชาวเมืองขุนยวมได้ดีกว่าที่เป็นอยู่ การเคลื่อนไหวดังกล่าวนำไปสู่ การอบรมฟื้นพลังความรู้ท้องถิ่นอย่างที่เคยมีและเคยเป็นไปจากประสบการณ์การทำงานเรื่องการศึกษาท้องถิ่นต่าง ๆ ของคนภายนอก มูลนิธิเล็ก-ประไพ วิริยะพันธุ์ ได้รับเชิญจากองค์กรชาวบ้านในท้องถิ่นเมืองปอนและขุนยวมให้ช่วยไปพูดไปคุยเรื่องราวเกี่ยวกับ “จะศึกษาประวัติศาสตร์และสังคมวัฒนธรรมท้องถิ่นที่สร้างโดยชาวบ้านได้อย่างไร” เด็ก ๆ ช่วยกันเสนองานเรื่อง “เฮือนไต” ที่เมืองปอน วัตถุประสงค์นั้นตั้งเรื่องกันไว้ว่า เพื่อสร้างความเข้าใจเรื่องท้องถิ่นของตนเอง โดยเฝ้ามองและสังเกตการณ์จากภูมิวัฒนธรรม หรือภูมิประเทศที่สัมพันธ์กับชีวิตของมนุษย์ ทำความเข้าใจเรื่องพื้นที่ในเชิงจินตนาการที่เรียกว่า “ท้องถิ่น” ประกอบด้วยองค์ประกอบอย่างไรบ้าง และมนุษย์อยู่ร่วมเป็นสังคมในท้องถิ่นนั้นอย่างไร และสร้างประวัติศาสตร์ของตนเองในเรื่องต่าง ๆ ผ่านการบอกเล่าจากประสบการณ์ของผู้คนในท้องถิ่นในวัยและภูมิหลังที่แตกต่าง ต่อมาจึงเป็นการบันทึกความทรงจำเหล่านั้นด้วยการนำเสนอต่าง ๆ เช่น การเขียนบรรยาย การวาดภาพสื่อจินตนาการ การถ่ายทำวีดีโอดิจิตอล การตัดต่อเสียงสัมภาษณ์ หรือการเล่าเรื่องผ่านการเล่นละคร การจัดแสดงนิทรรศการ การนำเสนอในพิพิธภัณฑ์ท้องถิ่นที่อาจจะเกิดขึ้น ตลอดจนนำความรู้ที่ได้ไปเป็นฐานความคิดเรื่องการจัดการการท่องเที่ยวอย่างยั่งยืนในชุมชนของตนเอง ชาวบ้านทั้งสองแห่งได้งบประมาณสนับสนุนจากสภาพัฒนาการเมืองของจังหวัดแม่ฮ่องสอน สถาบันพระปกเกล้าเป็นเจ้าภาพหลัก ในขณะที่ภาวะบ้านเมืองต้องการสร้างความเข้าใจเรื่องประชาธิปไตยกันอย่างขนานใหญ่ แต่หากพิจารณาแบบลึกซึ้ง รูปแบบประชาธิปไตยอย่างไรเล่าจึงจะเหมาะสมแก่ท้องถิ่นที่เคยมีระบบวิธีคิดยึดมั่นในพุทธศาสนา มีความเชื่อและจารีตแบบเดิมเป็นฐานสำคัญของชีวิต หากตัดยอดนำแต่หลักการประชาธิปไตยที่ไม่เคยประสบความสำเร็จให้ผู้คนรู้สึกมีส่วนร่วมได้กับกิจกรรมของท้องถิ่น มีแต่จะถูกริบหรือผลักไสสิทธิ์และเสียงของตนเองไปให้แก่ผู้สมัครรับเลือกตั้งที่ไม่มีสิ่งใดเป็นหลักประกันว่าจะได้อำนาจมาด้วยใจศรัทธา อำนาจทางการเมืองในประเทศไทยนิยมใช้อำนาจทางกฎหมายแบบเบ็ดเสร็จ แตกต่างจากอำนาจบารมีของผู้นำชุมชนของเมืองหรือหมู่บ้านแบบเดิมที่ใช้รูปแบบการต่อรอง ประนีประนอม พูดคุยทำความเข้าใจในหมู่คนของตนในเรื่องต่าง ๆ และหากไม่สามารถตัดสินได้ก็มักใช้ “อำนาจผีหรือบารมีพระสงฆ์” เป็นเครื่องมือในการตัดสินให้เด็ดขาด คนที่มาฟังความรู้เหล่านี้ก็มีคนท้องถิ่นทั้งจากบ้านไกลๆ เช่น ตัวแทนคนปกากะญอ คนไต ที่เป็นพ่อหลวงเก่า กำนัน เจ้าหน้าที่จาก อบต. ครูอาจารย์ นักเรียน หลากหลายวัยตั้งแต่เด็ก ๆ ไปจนถึงผู้สูงอายุ ชาวบ้านจากเขตการปกครองตำบลเมืองปอนอันหลากหลายเหล่านี้กระตือรือร้นในการอบรมเชิงปฏิบัติการกันมาก เพราะได้ลงพื้นที่ไปคุยกับคนเฒ่าคนแก่ในบ้านที่พวกเขาเลือกหัวข้อทดลองเก็บข้อมูลเอง มีการเรียนรู้ข้ามวัฒนธรรมระหว่างคนที่สูงกับคนที่ราบ รื้อฟื้นและเตรียมตัวเพื่อนำเสนอประสบการณ์จากการเก็บข้อมูลภายในคืนเดียวด้วยการใช้สื่อโดยโปรแกรม “Power point” ที่เมืองปอนด้วยเป็นหมู่บ้านขนาดใหญ่ โครงสร้างทางสังคมไม่ซับซ้อนและยังคงพื้นฐานความเชื่อและสามารถสืบถึงระบบการจัดการพื้นที่และทรัพยากรในท้องถิ่นตามแบบเดิมได้มากกว่าทางขุนยวมที่ปัจจุบันกลายเป็นเมืองไปแล้ว และเป็นที่ตั้งของกลุ่มคนหลากหลายชาติพันธุ์และศาสนา เพราะเคยเป็นตลาดแต่ดั้งเดิมจนปรับเปลี่ยนกลายเป็นตลาดอีกหลายรูปแบบในปัจจุบัน คนสูงอายุในขุนยวมดูจะเป็นผู้นำในการบอกเล่าข้อมูลและกระตือรือร้นที่จะถ่ายทอดความทรงจำเรื่องต่าง ๆ แก่คนอีกรุ่นหนึ่ง โดยเฉพาะกลุ่มคนหนุ่มสาวและเด็กนักเรียนที่พยายามทำความเข้าใจเพื่อให้ต่อติดกับเรื่องราวที่ผ่านมาเหล่านั้น สำหรับบางกลุ่มแล้ว ข้าวของเครื่องใช้ที่นำมาเสนอประกอบการบอกเล่าจากการออกไปเก็บข้อมูลดูจะเป็นเรื่องน่าตื่นเต้นและสนุกสนาน ยามเมื่อต้องหยิบยกมาให้ดูทีละชิ้นและมีคนเฒ่าคนแก่คอยเล่าเสริมในสิ่งที่คาดว่าจะตกหล่นไป วงเสวนาบอกเล่าเรื่องเมื่อสงครามโลกครั้งที่ ๒ ที่ขุนยวม ที่ขุนยวมไฟฟ้าดับทั้งวัน กลายเป็นการนำเสนอแบบปากเปล่า เขียนบนแผ่นกระดาษและนำสิ่งของจริงๆ มาให้ดูกัน เทคโนโลยีก็ไม่ได้ทำให้เกิดความแตกต่างของเนื้อหาแต่อย่างใด คนเฒ่าคนแก่หลายท่านบอกว่า เมื่อก่อนไม่เห็นต้องมีอะไรก็ยังเล่าเรื่องยังประชุมพูดคุยกันได้ และเหมาะสมดีเสียอีกกับเมืองขุนยวมที่ไฟฟ้าดับอยู่เรื่อยคราวละนาน ๆ การอบรมที่เป็นไปโดยทั้งสองฝ่ายมีส่วนร่วมเช่นนี้ ทำให้ได้แลกเปลี่ยนและรับรู้ความรู้ใหม่ๆ ได้มากมาย ที่ประทับใจเป็นพิเศษก็คือ ได้รับรู้ว่าการทำความเข้าใจเรื่องการศึกษาท้องถิ่นในแบบภาพรวม ๆ [Cosmology] นั้น กลุ่มที่เข้าถึงได้ไวและทำความเข้าใจได้เร็วที่สุดน่าจะเป็นชาวบ้านธรรมดา ๆ ที่ไม่ได้เรียนในระบบการศึกษาอย่างเป็นทางการมากนัก และผู้เฒ่าผู้แก่ที่อายุล่วงพ้นวัยหกสิบกว่าปีมาแล้ว แม้จะเคยเป็นผู้อำนวยการเก่า ครูเก่า หรือข้าราชการชั้นผู้ใหญ่อื่น ๆ หากอายุมากก็สามารถเข้าใจและต่อติดกับระบบความรู้แบบดั้งเดิมหรือแบบท้องถิ่นคนไตได้อย่างรวดเร็ว กลุ่มที่เข้าใจได้ยากคือกลุ่มที่มีกรอบความรู้ของตนเองแบบเคร่งครัดในระบบการศึกษาอยู่แล้ว เช่น ครูอาจารย์ในสถานศึกษา นักเรียนที่ถูกอบรมมาในระบบ และกลุ่มนักพัฒนาองค์กรเอกชนที่รับงานจากหน่วยงานต่าง ๆ และส่วนใหญ่มีพื้นฐานการเรียนรู้มาจากนักวิชาการใหญ่ ๆ ตามมหาวิทยาลัยอีกทีหนึ่ง แสดงถึงความรู้ท้องถิ่นนั้นถูกทำให้เลือนหายและเข้าใจยากด้วยความรู้ในระบบการศึกษาแบบเป็นทางการเป็นสำคัญ เมื่อจะฟื้นพลังจากผู้คนในสังคม ความเข้าใจในท้องถิ่นต้องมีไว้เป็นพื้นฐานเป็นอันดับแรก หากจะต่อสู้ในเชิงนโยบายเพื่ออธิบายต่อสังคมให้เกิดความเข้าใจให้ถูกต้อง ก็ต้องเข้าใจภูมิวัฒนธรรมอันเป็นระบบความรู้จักรวาลทัศน์ของคนในพื้นที่เป็นสำคัญ การจัดการพื้นที่ซึ่งผสมผสานกับระบบการนับถือสิ่งศักดิ์สิทธิ์เหนือธรรมชาติที่เป็นอันดับรองไปจากศาสนาหลัก จึงเป็นมุมมองที่จำเป็นต้องวางใจที่มีระบบวิธีคิดแบบทื่อ ๆ ไว้ก่อน แล้วปล่อยให้ข้อมูลที่รับรู้นำทางไปสู่ความเข้าใจที่มนุษย์จะต้องสัมพันธ์ด้วยทั้งสามประการ นั่นคือ ธรรมชาติแวดล้อม ความเชื่อและความศรัทธาตลอดจนในตัวเพื่อนมนุษย์ด้วยกันเอง นักการเมืองท้องถิ่นอาจจะคิดว่า การล่วงล้ำเข้าไปใช้พื้นที่ศักดิ์สิทธิ์ของชุมชนเป็นสิ่งถูกกฎหมาย หรือคิดว่าชาวบ้านไม่สามารถต้านทานอำนาจทางการเมืองได้ สิ่งเหล่านี้อาจกลับกลายเป็นพลังมหาศาลที่ไปกระตุ้นให้ผู้คนในท้องถิ่นทลายกำแพงความคิดและค้นหาพื้นฐานของชุมชนแบบดั้งเดิมที่เคยมีกฎเกณฑ์อยู่ร่วมกันมานานนับร้อยปี เพื่อที่จะนำมาอธิบายว่า “อำนาจทางการเมืองไม่สามารถสั่งหรือละเมิดจารีตดั้งเดิมได้” หากทำผิดเสียแล้วก็จะกลายเป็นการผิดกฎระเบียบที่ผู้กระทำและสังคมจะได้รับผลกระทบอย่างใดอย่างหนึ่ง ชาวบ้านที่เมืองปอนและขุนยวมเริ่มฟื้นพลังทางสังคมจากความเข้าใจในธรรมชาติในสังคมของตนที่มีมาแต่เดิม โดยการฟื้นความรู้และการรับรู้แบบเดิมเพื่อถ่ายทอดให้คนรุ่นหลังหรือพวกที่เรียนมากได้เรียนรู้ สถานการณ์ของการท่องเที่ยวที่มาพร้อมกับทุนจำนวนมหาศาลและเศรษฐกิจจากการสร้างตลาดรูปแบบใหม่ที่เปลี่ยนแปลงวิถีชีวิตของคนในขุนยวมไปมาก จะเป็นข้อสอบใหญ่ในการนำเสนอหาแนวทางร่วมกัน โดยมีพื้นฐานทางสังคมของตนเองเป็นต้นทุนทางความคิด เดือนกันยายนคงเป็นเดือนแห่งการเรียนรู้เรื่องใหม่ ๆ ที่มูลนิธิฯ กับชาวบ้านที่เมืองปอนและขุนยวมร่วมปรึกษาหารือกันอีกครั้ง ผลจากการทำงานในครั้งต่อไปน่าจะมีแง่มุมและเรื่องเล่าจากประสบการณ์ที่น่าสนใจไม่แพ้ในครั้งนี้ อ่านเพิ่มเติมได้ที่:

เผยแพร่ครั้งแรก 1 ม.ค. 2549 ในช่วงเวลากว่าสี่สิบปี หรืออีกนัยหนึ่งครึ่งศตวรรษที่ผ่าน เรื่องของประวัติศาสตร์และวิชาประวัติศาสตร์ กลายเป็นสิ่งที่ซบเซาไม่น่าสนใจของผู้คนในสังคมไทย โดยเฉพาะคนรุ่นใหม่ ๆ ในยุคนั้น พูดได้เลยว่าไม่สนใจที่จะเรียนวิชาประวัติศาสตร์กันเลย ทำให้ประวัติศาสตร์ที่รู้กันหยุดอยู่เพียงแต่เป็นประวัติศาสตร์ชาตินิยมที่พัฒนามาแต่สมัยรัชกาลที่ ๔ และสืบเนื่องออกงามในการมอมเมาให้คนทั้งเบื่อทั้งเชื่อมาจนทุกวันนี้ ประวัติศาสตร์ชาตินิยมคือประวัติศาสตร์ของรัฐชาติ ที่เกือบทุกประเทศสร้างขึ้นเพื่อโต้ตอบประวัติศาสตร์อาณานิคมที่ฝรั่งตะวันตกสร้างขึ้น เพื่อครอบงำความคิดของคนตะวันออก ให้มีวิธีคิดและการมองโลกเป็นแบบตะวันตก จึงเป็นสิ่งระคนไปด้วยการให้ความรู้และวิธีการ กับการยอมรับเนื้อหาและความหมายทางประวัติศาสตร์ที่ปราชญ์หรือนักวิชาการของเจ้าของอาณานิคมสร้างขึ้น ดังนั้น แม้จะโต้ตอบกับประวัติศาสตร์อาณานิคมก็ตาม แต่ประวัติศาสตร์ชาตินิยมก็อยู่ในกรอบความคิด ทฤษฎี และวิธีการที่ได้รับการอบรมมาจากคนตะวันตก เลยทำให้คนรุ่นใหม่ ๆ จำนวนมากในยุคประวัติศาสตร์ชาตินิยมนั้น คือผู้ที่ได้รับการศึกษาอบรมไปในแนวทางตะวันตกแทบทั้งสิ้น โดยเฉพาะคนรุ่นใหม่ในสังคมไทยที่จะเป็นที่นิยมและยอมรับกันในสังคม ต้องเรียนจบได้ปริญญาเป็นพื้นฐาน ยิ่งได้จบเมืองนอกเป็นนักเรียนนอกยิ่งโก้เก๋ใหญ่ ประวัติศาสตร์ชาตินิยมของแทบทุกประเทศที่ถูกคุกคามโดยประเทศนักล่าอาณานิคม ล้วนเป็นประวัติศาสตร์ของรัฐที่สร้างขึ้นเพื่อให้คนเชื่อ เกิดสำนึกร่วม เกิดการรวมตัวกันต่อต้านการรุกล้ำจากภายนอก ตลอดจนเกิดความเป็นเอกภาพและความมั่นคงภายในเป็นสำคัญ โดยใช้มิติความเป็นจริง และหลักฐานความเป็นจริงในอดีต อันเป็นแนวคิดและวิธีการของคนตะวันตก เป็นหลักในการสร้างและอธิบาย เรื่องราวที่ได้จึงแตกต่างไปจากความคิดและวิธีการของคนตะวันออกที่สร้างประวัติศาสตร์ขึ้นมาจากเรื่องกึ่งความจริง หรือจากเรืองสมมติที่ร้อยรัดและเชื่อมโยงจากจินตนาการในกรอบความเชื่อและพิธีกรรม โดยเฉพาะในการแสดงออกหรือการสื่อ มักจะผ่านทางระบบสัญลักษณ์ในแต่ละยุคแต่ละสมัย ดังนั้น เมื่อหันมารับแนวคิดและวิธีการทางตะวัน ประวัติศาสตร์แบบตะวันออก จึงหมดความสำคัญไป แม้ว่าในขณะนี้ นักประวัติศาสตร์รุ่นใหม่จะหันมาทบทวนและค้นคว้ากันใหม่ก็ตาม แต่ในสังคมไทยยังล่าช้าและล้าหลังอยู่มาก ดังเห็นได้จากการเขียนประวัติศาสตร์ไทยเป็นตัวอย่าง ที่เน้นตั้งแต่ยุคสมัยสุโขทัยลงมา เพราะเห็นว่ามีหลักฐานทางเอกสารในเรื่องของความเป็นจริงเพียงพอ ซึ่งก็เลยกลายเป็นสิ่งที่สร้างขึ้น ปรับแต่งขึ้นจากแนวคิดและกรอบความคิดแบบตะวันตกชนิดครูพักลักจำ จนในที่สุดประวัติศาสตร์ชาติกลายเป็นประวัติศาสตร์เชื้อชาตินิยมไป เนื้อแท้ของประวัติศาสตร์ชาตินิยมและเชื้อชาตินิยมของสังคมในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ภาคพื้นแผ่นดินใหญ่ที่ประเทศไทยเป็นส่วนหนึ่งนั้น อยู่ที่การเอารัฐชาติ [Nation State] เป็นศูนย์กลางของอำนาจทางการเมือง เศรษฐกิจ และวัฒนธรรม ผสมด้วยการยกเผ่าพันธุ์สมมติว่าดีและวิเศษกว่าคนอื่น ๆ ในประเทศอื่น ๆ ทำให้เกิดความรู้สึกดูหมิ่นดูแคลนประเทศเพื่อนบ้านไปหมด แต่ในขณะเดียวกัน กลับยกย่องประเทศมหาอำนาจตะวันตกที่เคยเป็นเจ้าอาณานิคม อันเป็นที่เกลียดชังของประเทศเพื่อนบ้าน ให้กลายเป็นเทวดา รัฐไทยได้เปลี่ยนประวัติศาสตร์ชาตินิยมมาเป็นประวัติศาสตร์เชื้อชาตินิยมเมื่อมีการเปลี่ยนชื่อประเทศสยามมาเป็นประเทศไทย ซึ่งดูหนักข้อกว่าประเทศอื่น ๆ เพราะเป็นผลทำให้พื้นแผ่นดินสยามที่ผุ้คนหลากหลายทางชาติพันธุ์อยู่ผสมกลมกลืนกันอย่างมีความเสมอภาคและสันติสุขต้องกลายเป็นดินแดนของชนชาติเดี่ยวสายพันธุ์ใหม่ คือชนชาติไทยที่มีความสำคัญอยู่ที่กลุ่มชาติพันธุ์เดียว คือคนไท ดังนั้นการที่จะได้รับการยกย่องและสิทธิอำนาจทางเศรษฐกิจ การเมือง ในประเทศไทย ก็ต้องเป็นคนไทยเท่านั้น เพราะฉะนั้น ประวัติศาสตร์รัฐที่มีลักษณะเชื้อชาตินิยม จึงกลายเป็นประวัติศาสตร์ที่เน้นส่วนกลางและความเป็นคนไทย อันเป็นสิ่งสมมติที่ลอยอยู่เหนือฐานความหลากหลายทางชาติพันธุ์ที่อยู่ตามท้องถิ่นต่าง ๆ ทั่วประเทศ และกลายเป็นประวัติศาสตร์ที่เป็นพื้นฐานของความเชื่อในเรื่องเชื้อชาตินิยมไปในที่สุด และนี่คือสาเหตุของความขัดแย้งทางการเมืองการปกครอง รวมทั้งเศรษฐกิจวัฒนธรรมระหว่างส่วนกลางกับส่วนท้องถิ่นดังเช่นที่เห็นได้ในทุกวัน โดยเฉพาะกรณีสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ ซึ่งคนส่วนใหญ่เป็นเผ่าพันธุ์มาเลย์ที่นับถือศาสนาอิสลาม ทุกวันนี้ มีผู้รู้และผู้นำที่เห็นการณ์ไกล เช่นคุณอานันท์ ปันยารชุน อดีตนายกรัฐมนตรี และประธานคณะกรรมการอิสระเพื่อความสมานฉันท์แห่งชาติ ได้ให้ความสำคัญต่อประวัติศาสตร์ว่าเป็นพื้นฐานของการสร้างความเข้าใจระหว่างกัน รวมทั้งมีผู้คนคล้อยตามอีกเป็นจำนวนมาก ที่เห็นว่าจำเป็นต้องศึกษาประวัติศาสตร์ในเนื้อหาและมุมมองใหม่ ๆ ให้สอดคล้องกับความเป็นจริงทางสังคมและสถานการณ์โลก ทุกวันนี้ เรื่องเชื้อชาตินิยมเป็นเรื่องล้าสมัยและไม่เป็นวิทยาศาสตร์อีกต่อไปแล้ว เพราะคำว่า “เชื้อชาติ” (Race) ที่หมายถึงการสืบเชื้อสายจากเผ่าพันธุ์เดียวกันทางสายเลือดโดยไม่มีการปะปนกับคนเผ่าอื่นนั้น เป็นสิ่งที่เป็นไปไม่ได้ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในพื้นแผ่นดินไทย หรือแผ่นดินสยามที่มีคนหลายชาติพันธุ์เคลื่อนย้ายเข้ามาอยู่ผสมปนเปกันหลายยุคหลายสมัยบนเส้นทางของประวัติศาสตร์ ดังนั้น การศึกษาและมุมมองใหม่สำหรับประวัติศาสตร์ไทยที่จะเป็นประโยชน์แก่สังคมและประเทศชาติ ก็คือต้องหันไปทบทวนพื้นฐานทางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมที่เคยเป็นมาสมัยก่อนที่จะมีการสร้างประวัติศาสตร์เชื้อชาติดนิยมแห่งรัฐขึ้น โดยพื้นฐานทางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมในสยามประเทศก่อนการเปลี่ยนแปลงการปกครองมาเป็นระบอบประชาธิปไตย เรื่องราวประวัติศาสตร์ของบ้านเมืองประกอบขึ้นจากบูรณาการทางสังคมและวัฒนธรรมในสองระดับ คือระดับล่าง อันเป็นระดับถิ่น กับระดับบน อันเป็นระดับชาติ หรือรัฐ ระดับล่างหรือระดับถิ่นนั้น นับเนื่องเป็นวัฒนธรรมราษฎร์ ส่วนระดับบนเป็นวัฒนธรรมหลวง ระดับล่างสร้างจากความเป็นจริงที่เป็นพื้นที่แผ่นดินเกิดของคนที่มีความหลายหลากทางชาติพันธุ์ที่เข้ามาอยู่ในพื้นที่เดียวกัน ข้าพเจ้าเรียกระดับนี้ว่าระดับมาตุภูมิ ในขณะที่ระดับบนเป็นผลมาจากบูรณาการความหลากหลายทางสังคมและวัฒนธรรมในระดับมาตุภูมิมาเป็นสิ่งสมมติที่ทำให้ผู้คนตามท้องถิ่นที่หลากหลายกลายเป็นพวกเดียวกันในนามของคำว่า “ชาติ” และ “ชาติภูมิ” เพราะฉะนั้น ทั้งชาติและชาติภูมิจึงเป็นสิ่งที่จินตนาการจากข้างล่างขึ้นข้างบนมากกว่าจากข้างบนลงล่างอย่างเช่นเนื้อหาและการเรียนประวัติศาสตร์ที่เรียนและใช้กันในปัจจุบัน ปัญหาที่เกิดขึ้นขณะนี้ก็คือการเน้นประวัติศาสตร์สมมติ อันเป็นประวัติศาสตร์รัฐหรือชิตแต่เพียงอย่างเดียว ซึ่งทำให้เกิดความเข้าใจในประวัติศาสตร์ของความเป็นจริงในท้องถิ่น หรือสิ่งที่เรียกว่า “ประวัติศาสตร์ถิ่น” นั่นเอง ประวัติศาสตร์ถิ่นหรือท้องถิ่น เป็นฐานของบูรณาการทางสังคมและวัฒนธรรมของมนุษย์ในอันดับแรก เป็นบูรณาการที่ใช้พื้นที่เป็นหลัก นั่นคือเริ่มตั้งแต่การเข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่อาศัยและทำกินของคนกลุ่มหนึ่ง หรือหลายกลุ่มที่มีความแตกต่างทางชาติพันธุ์แต่ละกลุ่มก็มีความสัมพันธ์กันเป็นชุมชนหนึ่ง ในชั้นแรก แต่ละกลุ่มเหล่าคงไม่ต้องสัมพันธ์กันเท่าใด แต่ในเวลาต่อมา การอยู่ในพื้นที่สภาพแวดล้อมเดียวกัน ทำให้ต้องสัมพันธ์กัน ซึ่งก็มีทั้งการขัดแย้ง ประนีประนอม และปรองดองกัน อันเนื่องมาจากการใช้ที่ทำกินและทรัพยากรธรรมชาติของพื้นที่ร่วมกัน ความสัมพันธ์ดังกล่าวนี้นำไปสู่ความสัมพันธ์ทางเศรษฐกิจและสังคม เช่นการแต่งงานข้ามกลุ่มและการเอาแรงกันในการดำนา เกี่ยวข้าว เป็นต้น การใช้ทรัพยากรร่วมกันทำให้ต้องปรับตัวเข้ากับสภาพแวดล้อม และจัดสรรทรัพยากร เป็นสิ่งที่ทำให้เกิดกฎระเบียบและกติการ่วมกัน ที่ถูกควบคุมโดยระบบความเชื่อ จารีตประเพณี พิธีกรรม ที่สัมพันธ์กับอำนาจนอกเหนือธรรมชาติในท้องถิ่น ทั้งหลายแหล่เหล่านี้ มีความเชื่อมโยงกันเป็นรูปแบบทางวัฒนธรรมที่แตกต่างไปจากที่อื่น ท้องถิ่นหนึ่ง ๆ ที่มีหลาย ๆ ชุมชนมาอยู่ร่วมกันในช่วงเวลาตั้งแต่สามชั่วคนขึ้นไป คือนับจากรุ่นปู่ รุ่นพ่อ จนถึงรุ่นลูกหลานนั้น จะมีความทรงจำร่วมกันที่ถ่ายทอดกันลงมาในลักษณะที่เป็นตำนาน โดยมีชื่อของสถานที่ ไม่ว่าชื่อของหนองน้ำ ทุ่งนา ป่าเขา ลักษณะแปลก ๆ ของธรรมชาติ วัดวาอาราม โบราณสถาน เป็นสิ่งบันทึก รวมไปถึงการเล่าเรื่องบุคคลสำคัญและกิจกรรมร่วมกัน ความทรงจำเช่นนี้คือเนื้อหาของสิ่งที่เรียกว่าประวัติศาสตร์สังคมของท้องถิ่น เป็นความทรงจำที่สร้างสำนึกความเป็นพวกพ้องเดียวกันในท้องถิ่น เป็นความทรงจำที่ยังบันทึกความเป็นจริงทางสังคมว่าคนกลุ่มนั้น บ้านนั้น เป็นคนเผ่าพันธุ์ไหน มาอยู่ร่วมกันอย่างมีสำนึกเป็นพวกเดียวกันในท้องถิ่นอย่างใด และมีความเชื่อถือในเรื่องจารีตประเพณีร่วมกันเช่นไร ซึ่งเป็นพื้นฐานสำคัญที่จะนำไปสู่การร่วมมือกันในด้านต่าง ๆ เพื่ออยู่รอดร่วมกันในท้องถิ่น นี่คือเรื่องของความทรงจำที่คนในท้องถิ่นบันทึก และสร้างขึ้นในรูปของ “ตำนาน” ท้องถิ่นแต่ละถิ่น เมื่อมีพัฒนาการทางสังคมและเศรษฐกิจมาถึงระดับหนึ่ง จะเกิดชุมชนที่เรียกว่า บ้าน และ เมือง ขึ้น ซึ่งเป็นสิ่งที่ทำให้ท้องถิ่นนั้นมีพื้นฐานทางเศรษฐกิจสังคมที่ดำรงอยู่ได้ด้วยตนเอง [Self contain] บ้านคือชุมชนขนาดเล็กที่มีหลายแห่งในท้องถิ่นหนึ่ง ในขณะที่เมืองคือชุมชนที่ใหญ่กว่า และเป็นศูนย์กลางทางเศรษฐกิจและสังคมของผู้คนจากบ้านแต่ละแห่งในท้องถิ่น ซึ่งในเวลาเดียวกันก็เป็นศูนย์กลางการติดต่อกับสังคมใหญ่ภายนอกได้ ความเป็นศูนย์กลางทางเศรษฐกิจและสังคมของเมืองอยู่ที่ตลาด เพราะนอกจากจะเป็นที่ซื้อขายสิ่งของที่จำเป็นในท้องถิ่นแล้ว ยังเป็นที่ซื้อขายสินค้ากับภายนอกด้วย จึงมีผู้คนมากมายหลายอาชีพจากถิ่นเข้ามาทำงาน อยู่อาศัยทั้งชั่วคราวและถาวร เมื่อชุมชนเมืองมีพัฒนาการเต็มที่แล้วก็มักกลายเป็นศูนย์กลางทางวัฒนธรรมและการเมือง อย่างเช่น เกิดวัดใหญ่ที่เป็นศูนย์กลางของท้องถิ่น ในชีวิตประจำวัน คนจะประกอบพิธีกรรมกันที่วัดของชุมชนระดับบ้าน แต่เมื่อมีพิธีกรรมสำคัญหรือในวันนักขัตฤกษ์ ก็จะมาชุมนุมกันที่วัดใหญ่ในเมือง มีการแสดงออกร่วมกันในงานประเพณี เช่นการแข่งเรือในเดือนสิบเอ็ด การจุดบั้งไฟในเดือนห้าหรือเดือนหก เป็นต้น จะเห็นได้ว่าเรือหรือบั้งไฟที่เข้ามาร่วมแข่งนั้น แต่ละลำล้วนเป็นตัวแทนของวัดในแต่ละบ้านทั้งสิ้น การแข่งเรือและบั้งไฟจึงเป็นการแสดงออกถึงความสัมพันธ์ทางสังคมและวัฒนธรรมของผู้คนในท้องถิ่นเดียวกัน ภายในวัดของเมืองอันเป็นเขตกลางทางความเชื่อและวัฒนธรรมของท้องถิ่น ขณะที่วัดในชุมชนบ้านไม่ได้เน้นการดำรงอยู่ของโบสถ์ แต่เป็นเรื่องของวิหารประดิษฐานพระพุทธรูป พระสถูปเจดีย์ที่บรรจุพระบรมธาตุ หรือไม่ก็รอยพระพุทธบาทในมณฑปอันสวยงาม เพราะเป็นสิ่งสำคัญที่ผู้คนในท้องถิ่นต้องมากราบไหว้ร่วมกันนั้น วัดของเมืองอันเป็นศูนยืกลางทางความเชื่อและวัฒนธรรมของท้องถิ่นมีลักษณะที่แตกต่างไปศาสนสถานหรือศาสนวัตถุภายในวัดจะเป็นศูนย์กลางที่คนภายนอกจากถิ่นอื่นหรือเมืออื่นพากันมากราบไหว้ตามฤดูกาลทีเดียว ส่วนความสำคัญทางการเมืองของชุมชนเมืองที่เป็นศูนย์กลางของท้องถิ่นนั้น อยู่ที่การเป็นที่พำนักและที่ปกครองของบุคคลที่เป็นหัวหน้าในท้องถิ่น ซึ่งเมื่อมีการเชื่อมโยงกับศูนย์การปกครองของรัฐแล้ว ก็จะมีตำแหน่งและฐานะเป็น “เจ้าเมือง” ทั้งเจ้าเมืองและวัดที่เป็นศูนย์กลางของท้องถิ่นได้ก่อให้เกิดตำนานสำคัญขึ้นสองอย่าง คือ ตำนานพระธาตุ และ ตำนานเมือง ทั้งสองตำนานมีเนื้อหาสาระที่แยกกันไม่ออก ซึ่งมีลักษณะคล้ายกับบ้านและวัดที่มีชื่อเดียวกัน อย่างเช่น ตำนานพระบรมธาตุนครศรีธรรมราช และตำนานเมืองนครศรีธรรมราช เป็นต้น ตำนานดังกล่าวนี้คือหัวใจและเนื้อหาสำคัญของประวัติศาสตร์ถิ่นหรือท้องถิ่น เพราะให้ความรู้และภาพลักษณ์ของผู้คนและบ้านเมือง รวมทั้งสิ่งที่เป็นอัตลักษณ์ของท้องถิ่นได้เป็นอย่างดี ตำนานแต่ละตำนานดังกล่าวนี้สะท้อนให้เห็นความสัมพันธ์ระหว่างคนกับคน คนกับธรรมชาติ และคนกับสิ่งนอกเหนือธรรมชาติ โดยเฉพาะในมิติของคนกับสิ่งนอกเหนือธรรมชาตินั้น ทำให้เห็นว่าความคิดและการสร้างความรู้เรื่องราวทางประวัติศาสตร์ท้องถิ่นจากคนภายในนั้น เป็นสิ่งที่แยกไม่ออกจากระบบความเชื่อทางศาสนา ไสยศาสตร์ และเรื่องทางจิตวิญญาณ ซึ่งก็คงเพราะตำนานอันเป็นเนื้อหาของประวัติศาสตร์ท้องถิ่น เป็นสิ่งที่สัมพันธ์กับเรื่องความเชื่อดังกล่าว จึงทำให้ไม่มีความเป็น “ประวัติศาสตร์” ในความคิดของบรรดานักประวัติศาสตร์และคนรุ่นใหม่ที่ได้รับการศึกษาอบรมแบบตะวันตก ในระดับท้องถิ่น ตำนานเป็นหัวใจในเรื่องบูรณาการทางวัฒนธรรม ที่ทำให้คนที่มีความหลากหลายทางชาติพันธุ์ตามชุมชนต่าง ๆ ในท้องถิ่นมีสำนึกร่วมกัน จนเป็นคนของท้องถิ่นเดียวกัน ตำนานเป็นที่มาของขนบธรรมเนียม ประเพณี และข้อห้ามที่คนในท้องถิ่นประพฤติและปฏิบัติร่วมกัน และในขณะเดียวกันก็เป็นที่มาของชื่อสถานที่ ทั้งที่เป็นธรรมชาติและที่คนสร้างขึ้น เช่น ภูเขา หนองน้ำ ลำน้ำ ป่า ทุ่ง ทำให้พื้นที่หรือสถานที่เหล่านั้นกลายเป็นพื้นที่สาธารณะและพื้นที่ประวัติศาสตร์ของคนทุกชาติพันธุ์และทุกชุมชนที่อยู่ในท้องถิ่นเดียวกัน นอกเหนือไปจากนี้ ก็รวมถึงเหตุการณ์ทางเศรษฐกิจ สังคม การเมือง ที่เกิดขึ้นไม่ว่าจะมาจากข้างนอกหรือข้างใน ที่มีผลกระทบกับชีวิตวัฒนธรรมของคนในท้องถิ่น ซึ่งนับเนื่องเป็นเหตุการณ์ทางประวัติศาสตร์ที่เป็นความทรงจำร่วมกัน เรื่องราวทางประวัติศาสตร์และวิธีการแบบอย่างตะวันตกนั้น นับเนื่องเป็นวิธีการทางวิทยาศาสตร์ เป้นกระบวนการโลกวิสัย [Secularization] ที่แยกความเชื่อออกจากความเป็นจริงทางประวัติศาสตร์ อีกทั้งพยายามหลีกเลี่ยงการสมมติและจินตนาการให้มากที่สุด ความสำคัญของเรื่องราวที่เป็นตำนานนั้น ต่างกับประวัติศาสตร์แบบเน้นความเป็นจริงแบบวิทยาศาสตร์ ตรงที่ว่าเป็น สิ่งที่คนเชื่อว่าเป็นจริง ไม่จำเป็นต้องมีการพิสูจน์หาหลักฐานแบบประวัติศาสตร์ที่เป็นวิทยาศาสตร์ ดังนั้น ถ้าหากจะพยายามค้นหาและพิสูจน์ความเป็นจริงจากอดีตที่เป็นเรื่องสมมติแล้ว ก็จะกลายเป็นเรื่องเสียเวลาเสียสมองไปโดยใช่เหตุ ยกตัวอย่างเช่นความพยายามที่จะค้นหาวีรบุรุษทางวัฒนธรรม [Cultural Heroes] เช่น พระเจ้าอู่ทอง พระร่วง ขุนเจือง หรือขุนบรม ว่าเป็นบุคคลที่มีตัวตนจริงในประวัติศาสตร์ หรือแม้แต่เรื่องบั้งไฟพญานาค ในเขตจังหวัดหนองคายและประเทศลาว ยิ่งกว่านั้นตำนานยังเป็นสิ่งที่เลื่อนไหลเปลี่ยนแปลงไปตามบริบทของกลุ่มชน เวลาและสถานที่ เป็นสิ่งที่ยากแก่การหาข้อยุติว่าอะไรคือหลักฐานชั้นแรกหรือชั้นที่สอง อะไรคือของจริงแท้ดั้งเดิม นั่นก็เพราะตำนานคือประวัติศาสตร์แบบมีชีวิต ที่ผู้คนต่างกลุ่มเหล่าในท้องถิ่นสร้างขึ้นโต้ตอบกันเอง หรือเพื่อโต้ตอบกับภายนอกอยู่ตลอดเวลา ในที่สุด การเข้าถึงตำนานท้องถิ่นในมิติทางการเมืองอาจวิเคราะห์ตำนานในบริบทท้องถิ่นออกเป็นตำนานบ้าน และตำนานเมือง เพราะพัฒนาการทางสังคมและการเมืองในแต่ละถิ่นนั้น มีทั้งชุมชนที่เป็นบ้านและเมืองอยู่ด้วยกัน ตำนานเมืองมักเป็นสิ่งที่มีพัฒนาการไปสู่การเป็นพงศาวดาร ซึ่งเป็นเรื่องราวของกษัตริย์ปกครองเมืองที่เป็นศูนย์กลางของรัฐ การสร้างตำนานพงศาวดารนั้น จะเกิดการจัดระเบียบสังคมใหม่ให้แลเห็นโครงสร้างที่เหลื่อมล้ำ มีศักดินา อันแตกต่างไปจากโครงสร้างสังคมท้องถิ่นที่เสมอภาค นับเป็นพื้นฐานสำคัญที่นำไปสู่การสร้างประวัติศาสตร์ชาติเพื่อการบูรณาการในระดับวัฒนธรรมหลวง ที่แลเห็นความพยายามที่ทำให้คนหลายเผ่าพันธุ์หลายท้องถิ่น ที่แตกต่างกันทางวัฒนธรรม ได้มาอยู่ในกรอบวัฒนธรรมเดียวกัน และเกิดสำนึกการเป็นผู้อยู่ร่วมประเทศเดียวกัน ดังเช่นการเป็น คนไทย การเป็น คนไทย ก็คือการสร้างสำนึกให้คนที่หลากหลายทางชาติพันธุ์และวัฒนธรรมในระดับท้องถิ่น เกิดความรู้สึกเป็นพวกเดียวกัน การเป็นคนไทยหรือชิตไทยจึงเป็นเพียงสิ่งสมมติ หรือเป็นแค่ “จินตนาการ” น่าเสียดาย ที่ประวัติศาสตร์ชาติตั้งแต่สมัยจอมพล ป.พิบูลสงคราม เป็นนายกรัฐมนตรี ได้ทำให้ประวัติศาสตร์ชาติกาลายเป็นประวัติศาสตร์เชื้อชาตินิยมไป อันตรายหรือพิษร้ายของประวัติศาสตร์เชื้อชาตินิยมก็คือ ทำให้ผู้คนในชาติส่วนใหญ่หลงชาติ หลงว่าคนไทยเป็นชาติพันธุ์เดียวกันมาแต่ดึกดำบรรพ์ นับเป็นการตัดความจริงที่เกิดจากความหลากหลายทางชาติพันธุ์และวัฒนธรรมในระดับท้องถิ่นที่เป็นเรื่องประวัติศาสตร์ถิ่นออกไป เมื่อปราศจากประวัติศาสตร์ถิ่น ประวัติศาสตร์ชาติจึงกลายเป็นประวัติศาสตร์ชนชาติสมมติไป บทบรรณาธิการวารสารเมืองโบราณ ปีที่ ๓๒ ฉ. ๑ (มกราคม-มีนาคม ๒๕๔๙)

เผยแพร่ครั้งแรก 7 พ.ค. 2561 ชาวมาเลเซียเชื้อสายไทยในกลันตันมีอยู่มากเป็นอันดับสองรองจากรัฐเคดาห์หรือไทรบุรีในอดีตนอกจากนี้ยังมีอยู่บ้างประปรายที่รัฐตรังกานูและปะลิส ไทรบุรีหรือเคดาห์อยู่ทางฝั่งตะวันตกทางอันดามัน ส่วนกลันตันและตรังกานูอยู่ทางฝั่งตะวันออกติดทะเลจีนใต้ รัฐเหล่านี้เคยอยู่ในอารักขาของสยามและส่งบุหงามาศต่อกรุงศรีอยุธยาและกรุงเทพฯ ต่อมาราว ค.ศ.๑๙๐๒ สยามและอังกฤษทำสนธิสัญญายกรัฐเหล่านี้ให้อยู่ในความดูแลของอังกฤษและภายหลังได้เข้าเป็นส่วนหนึ่งของสหพันธรัฐมลายูในเวลาต่อมา การยกดินแดนดังกล่าวทำให้เกิดเส้นแบ่งพรมแดนที่ชัดเจนหากแต่ไม่สามารถแยกเอาผู้คนและวัฒนธรรมที่เคยอยู่ติดที่ในดินแดนเหล่านั้นออกจากกันอย่างชัดเจน ได้จึงทำให้มีคนมาเลเซียเชื้อสายไทยที่มีทั้งพุทธและมุสลิมที่เคดาห์หรือไทรบุรีในอดีต ชาวมาเลเซียเชื้อสายไทยที่นับถือพุทธศาสนาเฉพาะในกลันตัน มีทั้งคนเชื้อสายไทยที่เป็นชุมชนอยู่มากมาย ใน ๗ อำเภอได้แก่ อำเภอตุมปัต มีคนไทยอยู่มากที่สุดที่ตำบลใย อยู่ที่บ้านยุงเกา บ้านปลักยาว ปลักเคล้าบ้านเก่า บ้านโคกแนะ บ้านนกฮูก บ้านตีนเป็ด บ้านหัวสะพาน บ้านทุ่งทวน บ้านโคกกลาง บ้านเมืองไพร บ้านยูโร๊ะบ้านเบอสุต บ้านรัก บ้านใกล้วัดบ้านทุ่งศาลา บ้านใหม่หัวนอน บ้านใหม่ใต้ตีน บ้านบันหยัง บ้านยะหลง บ้านยามู บ้านทุ่ง ตำบลเปิงกาลันกูโบร์ คือ บ้านบางตะวา บ้านปลักเคล้า ตำบลตือรือโบ๊ะ คือ บ้านบ่อเหม็ด บ้านลำจิ บ้านโคกเภา ตำบลบาราคัน บ้านใน บ้านตราด บ้านเขาดิน ตำบลจาบังเอมปัต คือบ้านโคกสยา บ้านทรายขาว บ้านบือใยตำบลวากัฟบารู หรือตำบลศาลาใหม่ คือ บ้านคูลิม บ้านบังกลับ บ้านกุตัง บ้านตลาดคลองน้ำ อำเภอปะแสร์มาส อยู่ใน ๕ ตำบล คือ บ้านบางแซะ บ้านโคกกอ บ้านตะโหน่ง บ้านกะเล่า และมีคนไทยอยู่ที่ตลาดปะแสร์มาสในย่านธุรกิจด้วย และเขตที่ติดกับสุไหงโกลก มีบ้านคง บ้านพร้าว และบ้านม่วง อำเภอตะเนาะแมเราะ อยู่ที่บ้านท่าซ้อง มูริง ปลาซิว เกาะตะเภาตลาดบ้านป้อง อำเภอปะแสร์ปูเต๊ะ อยู่ริมทะเลมีเศรษฐกิจดี มีคนไทยอยู่ที่บ้านเสมอรัก บ้านโตะหมอทอง บ้านบูกิตโยง อำเภอบาเจาะ อยู่ที่บ้านมาลัยปลักนอนบ้านกลาง บ้านยาว บ้านบ่ออิฐ อำเภอโกตาบารูซึ่งเป็นเมืองหลวง อยู่ที่บ้านอาเร อำเภอมาจังอยู่ที่บ้านบางเสียว บ้านบาตูบาลา อาจารย์นิพนธ์ ทิพย์ศรีนิมิต จากมหาวิทยาลัยทักษิณ ผู้ทำวิทยานิพนธ์ปริญญาเอกเรื่องเกี่ยวอัตลักษณ์ของคนไทยสยามในมาเลเซียกล่าวว่า “คนไทยในรัฐกลันตันแม้จะมีความพยายามธำรงไว้ซึ่งอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรมทางพุทธศาสนา แต่โลกในยุคการเปลี่ยนแปลงจึงเป็นส่วนที่ทำให้อัตลักษณ์บางอย่างสูญสลายและมีการเปลี่ยนแปลง รวมทั้งมีการสร้างอัตลักษณ์ขึ้นมาใหม่ บนฐานความคิดและความเชื่อที่ว่า คนกลุ่มน้อยต้องยอมรับวัฒนธรรมของคนกลุ่มใหญ่ต้องเรียนรู้วัฒนธรรมของคนกลุ่มใหญ่ แต่ทั้งนี้จะต้องไม่ลืมอัตลักษณ์ของตนเอง” การคงไว้ซึ่งวัดไทยและภาษาไทย รวมทั้งการถ่ายทอดความรู้ด้านศิลปวัฒนธรรมที่เกี่ยวเนื่องกับศาสนาและพิธีกรรมให้แก่บุตรหลาน จึงเป็นแนวทางของการธำรงไว้ซึ่งอัตลักษณ์ทางวัฒนธรรม หวงแหนในความเป็นกลุ่มชาติพันธุ์ของตนเอง ให้เป็นคนดีมีศีลธรรมและสามารถอยู่ร่วมกับคนอื่นได้

เผยแพร่ครั้งแรก 1 พ.ค. 2553 หากบทความนี้จะมีคุณงามความดีใด ๆ แล้ว ขออุทิศให้แก่ประชาชนไทยทุกคนที่สูญเสีย และเจ็บปวดจากเหตุการณ์ความไม่สงบทางการเมืองในปี ๒๕๕๓ นี้ สะพานผ่านฟ้าลีลาศและย่านชุมชนป้อมมหากาฬ ตั้งแต่วันที่ ๑๒ มีนาคมจนถึง ๑๔ เมษายน ๒๕๕๓ ที่ผ่านมา ได้เกิดการชุมนุมทางการเมืองของกลุ่ม “แนวร่วมประชาธิปไตยต่อต้านเผด็จการแห่งชาติ” หรือ นปช. ตลอดบริเวณถนนราชดำเนิน รวมทั้งบริเวณสะพานผ่านฟ้าลีลาศ จนถึงวันที่ ๑๔ เมษายน กลุ่ม นปช. จึงย้ายเวทีจากถนนราชดำเนินไปสมทบกับกลุ่มผู้ชุมนุมที่แยกราชประสงค์จนถึงแยกศาลาแดง ระหว่างการชุมนุมในบริเวณถนนราชดำเนินและสะพานผ่านฟ้าลีลาศเกิดความตึงเครียดและเหตุการณ์รุนแรงหลายครั้ง มีการควบคุมความปลอดภัย การเผชิญหน้าระหว่างผู้ชุมนุมกับเจ้าหน้าที่ทหาร และตำรวจ การลอบยิงวัตถุระเบิด โดยเฉพาะเหตุการณ์ความรุนแรงเมื่อวันที่ ๑๐ เมษายน ซึ่งเจ้าหน้าที่ทหารและประชาชนเสียชีวิตหลายคน พื้นที่บริเวณถนนราชดำเนินมีชุมชนอยู่อาศัยอย่างต่อเนื่องยาวนานหลายแห่ง เนื่องจากเป็นพื้นที่เก่าแก่ของกรุงเทพฯ รวมทั้งชุมชนป้อมมหากาฬที่มีมาตั้งแต่แรกสถาปนากรุงเทพฯ เป็นราชธานี ซึ่งอยู่บริเวณหลังเวทีปราศรัยของแนวร่วมประชาธิปไตยต่อต้านเผด็จการแห่งชาติ หรือ นปช. จึงเป็นที่น่าสนใจว่าชุมชนดั้งเดิมที่อยู่ใกล้ชิดกับพื้นที่ความรุนแรงทางการเมืองเช่นนี้ ได้ใช้พลังอันยาวนานของตนที่จะรับมือกับสถานการณ์นี้จนอยู่รอดอย่างเข้มแข็งมาได้อย่างไร ป้อมมหากาฬเป็นป้อมปราการที่สร้างขึ้นพร้อมกับการสร้างพระนครระหว่างปี พ.ศ. ๒๓๒๕-๒๓๒๘ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ตั้งอยู่บริเวณแยกคลองรอบกรุงและคลองมหานาค ต่อมาพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ พระราชทานที่ดินหน้าป้อมให้แก่ขุนนางข้าราชบริพาร ในระยะต่อมาพื้นที่บริเวณนี้จึงพัฒนามาเป็นย่านชุมชนโดยชาวบ้านอยู่อาศัยในบารมีของขุนนางข้าราชการ ซึ่งภายหลังได้เปลี่ยนเป็นระบบการเช่าที่ ลักษณะของชุมชนสมัยนั้นจะเป็นชุมชนอิงกำแพงพระนคร มีตรอกซอยเพื่อเชื่อมการติดต่อภายในชุมชน และเนื่องจากบริเวณนี้เป็นจุดตัดคลอง รวมทั้งเป็นชุมทางคมนาคมสำหรับด้านตะวันออกของพระนคร เนื่องจากคลองมหานาคที่อยู่หน้าป้อมมหากาฬนี้เป็นคลองเส้นเดียวกับคลองแสนแสบ ซึ่งต่อเนื่องไปถึงแม่น้ำบางปะกง จึงมีเรือมาจอดมากจนเป็นย่านค้าขายสำคัญแห่งหนึ่ง เช่น มีเรือขายถ่าน เรือขายผลไม้ โดยมีวัดสระเกศ วัดเทพธิดาราม วัดราชนัดดา และป้อมมหากาฬ ซึ่งชาวบ้านเชื่อว่ามีเจ้าพ่อปู่สถิตอยู่ เป็นสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ของชุมชนจนถึงทุกวันนี้แวดล้อม ถือเป็นย่านสำคัญทางเศรษฐกิจและสังคมเก่าแก่ของพระนครแห่งหนึ่ง นอกจากนี้ในย่านชุมชนแห่งนี้ได้สร้างมรดกทางวัฒนธรรมสำคัญ ๆ ได้แก่ ลิเกพระยาเพชรฯ เครื่องดนตรีไทยสายวังหลวง (รัชกาลที่ ๔) กรงนก (คนที่มาจากปักษ์ใต้ได้ถ่ายทอดวิชาเอาไว้) เครื่องปั้นดินเผา การนวดคลายจุด การเลี้ยงไก่พื้นบ้าน ฯลฯ ด้วยความเป็นชุมชนที่อยู่สืบทอดมานาน จึงทำให้รู้จักกันแทบทุกครัวเรือน มีอะไรก็แบ่งกัน มีงานธุระทุกคนก็ร่วมแรงร่วมใจจนสำเร็จลุล่วง แม้ในระยะต่อมาความเป็นย่านชุมชนดั้งเดิมของป้อมมหากาฬจะลดบทบาทลงก็ตาม เนื่องเพราะผู้คนเคลื่อนย้ายออกไป คนใหม่ ๆ เข้ามา โดยในปัจจุบันนี้มีประชากร ๓๑๗ คน ๖๖ ครอบครัว บ้าน ๕๕ หลังคาเรือน จนถึงปี พ.ศ. ๒๕๓๕ ทางราชการได้ออกกฎหมายเวนคืนที่ดินชุมชนริมป้อมมหากาฬเพื่อสร้างสวนสาธารณะ โดยกรุงเทพมหานครเป็นผู้รับผิดชอบ แต่ชาวบ้านในชุมชนไม่สามารถที่จะย้ายออกไปได้ เนื่องจากไม่ได้รับค่าชดเชยที่สามารถไปตั้งหลักฐานในที่อยู่อาศัยใหม่ได้ และด้วยความรู้สึกรักและผูกพันกับชุมชนที่อยู่อาศัยมานาน จึงได้มีการต่อสู้และต่อรองกับทางกรุงเทพมหานครจนกระทั่งทุกวันนี้ เมื่อกลุ่ม นปช. ได้ประกาศตั้งแต่วันที่ ๙ มีนาคม ๒๕๕๓ ว่าจะชุมนุมในวันที่ ๑๒ มีนาคม ทางชุมชนป้อมมหากาฬจึงได้ประชุมร่วมกันเพื่อหาแนวทางที่จะป้องกันรักษาตนเอง โดยจัดเตรียมอุปกรณ์สิ่งของที่มีในท้องที่เพื่อป้องกันอันตรายที่อาจเกิดขึ้น โดยวางมาตรการสำคัญได้แก่ ๑) การวางเวรยามจากที่เคยมีเฉพาะกลางคืนให้เป็นเวรยามตลอด ๒๔ ชั่วโมง โดยกลุ่มแม่บ้านจะทำหน้าที่ในตอนกลางวัน ส่วนกลุ่มชายฉกรรจ์จะทำหน้าที่ในตอนกลางคืน รวมทั้งจัดตั้งกลุ่มวัยรุ่นเฉพาะกิจสำหรับดูแลการดับเพลิงและการอพยพคนชราและเด็กเล็ก ๒) ตั้งแผงสังกะสีล้อมชุมชนเพื่อป้องกันบุคคลภายนอกรุกล้ำ พร้อมกับประกาศห้ามคนภายนอกเข้า ๓) เตรียมอพยพหากเกิดเหตุอันตรายกับชุมชน โดยกำหนดให้อพยพไปที่โรงเรียนสงฆ์ธรรมวิลาส วัดเทพธิดาราม ซึ่งตั้งอยู่ใกล้เคียงกับพื้นที่ชุมชน มีกลุ่มวัยรุ่นเฉพาะกิจทำหน้าที่นี้ เมื่อเกิดการชุมนุมบนถนนราชดำเนินตั้งแต่วันที่ ๑๒ มีนาคม ๒๕๕๓ ได้มีการจัดตั้งเวทีปราศรัยบนสะพานผ่านฟ้าลีลาศ ซึ่งจะต้องมีการใช้เครื่องขยายเสียงให้ได้ยินทั่วทั้งถนนราชดำเนิน และมีกลุ่มกำลังรักษาความปลอดภัยหรือ “การ์ด นปช.” ควบคุมความปลอดภัยทั้งในและรอบพื้นที่ ดังนั้นจึงเกิดผลกระทบต่อผู้คนในชุมชนป้อมมหากาฬอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ เพราะเสียงการปราศรัยสลับกับเสียงดนตรีการแสดงที่ดังกึกก้องตลอดทั้งคืน ได้ทำให้คนในชุมชนไม่สามารถพักผ่อนได้ในเวลากลางคืน ทำให้สุขภาพทางกายของคนในชุมชนหลายคนต้องทรุดโทรมลง โดยเฉพาะคนชราที่สุขภาพไม่ดีเป็นพื้นฐานอยู่แล้ว และด้วยมาตรการการรักษาความปลอดภัยของทางกลุ่ม นปช. ชาวบ้านที่จะเข้าออกบ้านของตัวเองจึงต้องถูกตรวจค้นแทบทุกครั้ง และถูกห้ามไม่ให้เอารถเข้าออกเขตชุมชน ต้องจอดข้างนอก แม้บางรายจะพาคนเฒ่าคนแก่ไปรักษาพยาบาลก็ถูกห้ามไม่ให้เรียกรถไปรับในตำแหน่งที่ใกล้บ้าน ต้องไปเรียกรถที่แยกสำราญราษฎร์ (ประตูผี) เพราะผิดวินัยความปลอดภัย นอกจากนี้หน่วยงานและห้างร้านในพื้นที่รอบข้างชุมชนต่างพากันปิดทำการระยะหนึ่ง ชุมชนจึงขาดรายได้จากการจำหน่ายสินค้าภูมิปัญญาในชุมชน เช่น กรงนก เครื่องปั้นดินเผา กระเพาะปลา ฯลฯ แทบจะไม่สามารถทำงานใด ๆ เพื่อเลี้ยงปากท้องอย่างจริงจังได้ อย่างไรก็ตามในระหว่างการชุมนุม ตัวแทนชุมชนป้อมมหากาฬได้เจรจากับตัวแทนกลุ่ม นปช. ว่าชุมชนนี้เป็นกลุ่มชาวบ้านที่อยู่มาแต่เดิม ทำมาหากินด้วยอาชีพสุจริตโดยตลอด ไม่ได้เป็นกองกำลังที่จะทำร้ายใคร จึงขอให้ทางกลุ่ม นปช. อย่าได้ระแวงสงสัยและทำอันตรายอย่างใดแก่ชุมชน ซึ่งทางกลุ่ม นปช. ก็ตกลงด้วยดี จากสภาวะอัมพาตของชุมชนที่เกิดขึ้นนี้ “...เหมือนกับชีวิตตัวตนของพวกเราได้ขาดหายไป เพราะไม่สามารถดำเนินวิถีชีวิตตามปกติได้...” และในเวลาต่อมาเมื่อหน่วยสาธารณสุขเคลื่อนที่ได้เข้ามาตรวจสุขภาพชาวบ้านในพื้นที่ ปรากฏว่าทุกคนมีโรคเครียดจากสภาวะที่ตนเองประสบมาเป็นระยะเวลา ๑ เดือนเศษ ส่วนใหญ่ต้องได้รับการบำบัดจากจิตแพทย์จึงจะคลายจากอาการดังกล่าว จนกระทั่งเกิดเหตุการณ์ในวันที่ ๑๐ เมษายน เมื่อมีสิ่งบ่งชี้ว่าจะเกิดเหตุรุนแรง ทางชุมชนป้อมมหากาฬจึงได้ดำเนินการระวังป้องกันชุมชน โดยส่งชาวบ้านเข้าร่วมชุมนุมเพื่อดูท่าทีและรายงานสถานการณ์ให้ชุมชนทราบตลอดเวลา คนส่วนที่เหลือเตรียมถังดับเพลิงรวมไว้ในจุดเดียวกัน นอกจากนี้ยังมีเด็กวัยเรียนชั้นประถมช่วยกันเตรียมถังน้ำไว้สำหรับล้างแก๊สน้ำตา โดยที่ไม่มีผู้ใหญ่คนไหนสั่งให้ทำ เมื่อเกิดการสลายชุมนุมในวันนั้น ปรากฏว่ามีแก๊สน้ำตาตกลงมาในพื้นที่ชุมชน ชาวบ้านจึงรีบเอาถังน้ำครอบไว้ก่อนที่จะระเบิดออกมา จากพลังความร่วมมือร่วมใจของชาวชุมชนป้อมมหากาฬในการฝ่าฟันช่วงวิกฤติของชุมชนครั้งนี้ ได้แสดงให้เห็นถึงความเข้มแข็งและความผูกพันอันแน่นแฟ้นของชุมชนที่ยังทรงพลังอยู่ คุณธวัชชัย ซึ่งเป็นผู้นำชุมชนได้กล่าวว่า ที่ชุมชนมีความเข้มแข็งและมีความผูกพันจนก่อเกิดเป็นพลังชุมชนเช่นนี้ได้ เป็นเพราะความรู้สึกอบอุ่นจากความผูกพันฉันเครือญาติที่ได้สั่งสมมาเป็นเวลานาน รวมทั้งความรู้สึกเป็นเจ้าของพื้นที่ร่วมกัน เนื่องมาจากทุกคนได้เคยช่วยเหลือทำงานทำบุญร่วมกันมาแต่อดีต ผู้นำชุมชนป้อมมหากาฬได้กล่าวทิ้งท้ายไว้ว่า พลังชุมชนที่ร่วมกันปกป้องดูแลและต่อสู้อย่างอดทนต่อความเครียดและความหวาดกลัวต่างๆ นับแรมเดือน ซึ่งเกิดขึ้นจากการชุมนุมของ นปช. ในครั้งนี้ จะเป็นฐานพลังอันเข้มแข็งที่จะใช้ต่อสู้กับการขับไล่เพื่อเอาพื้นที่ของชุมชนทำสวนสาธารณะโดย กทม. ในอนาคตอันใกล้อย่างแน่นอน ขอบคุณ คุณธวัชชัย วรมหาคุณ ผู้นำชุมชนป้อมมหากาฬ อ่านเพิ่มเติมได้ที่:

เผยแพร่ครั้งแรก 1 พ.ย. 2550 การลงพื้นที่ และพูดคุยกับชาวบ้าน เป็นพื้นฐานสำคัญที่ทำให้เกิดการเรียนรู้ประวัติศาสตร์ และตำนานของผู้คนในท้องถิ่น เมื่อเร็ว ๆ นี้ นายกรัฐมนตรีได้มีคำสั่งให้กระทรวงวัฒนธรรมจัดการเรื่องการเขียนประวัติศาสตร์ไทยใหม่ เพื่อให้เกิดความเข้าใจอันดีระหว่างผู้คนที่มีความหลากหลายทางชนชาติและชาติพันธุ์ที่อยู่ร่วมประเทศเดียวกันในนามของ คนไทย ก็เป็นสิ่งที่ทำให้ข้าพเจ้าเกิดความวิตกว่า จะกำหนดให้หน่วยงานไหนของกระทรวง ทบวง กรมใดเป็นผู้จัดการ ถ้าหากว่าเป็นการจัดการโดยกรรมการชุดเดิมหรือเกิดชุดใหม่ขึ้นตามกระทรวง ทบวง กรมต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้อง ก็คงหนีไม่พ้นการชำระประวัติศาสตร์ตามแบบเดิม ๆในรูปของประวัติศาสตร์แห่งชาติอยู่ดี ซึ่งมีลักษณะและวัตถุประสงค์ให้คนเชื่อว่าถูกต้องและยุติ เพราะการเขียนประวัติศาสตร์แบบนี้จะไม่ต่างอะไรกันกับการเขียน ตำนาน นั่นเอง ก่อนการนำเอาความคิดในเรื่องประวัติศาสตร์มาเรียนและมาเขียนกัน ความรู้เรื่องในอดีตของประเทศไทยหรือ ประเทศอื่น ๆ ในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้เดียวกันนั้น ล้วนเป็นเรื่องของการสร้างตำนานอันเป็นเรื่องราวความเป็นมาของกลุ่มชน ดินแดน ศาสนา ระบบความเชื่อ ที่สร้างขึ้นเพื่อให้เกิดสำนึกร่วมของความเป็นกลุ่มเดียวกันในท้องถิ่นต่าง ๆ ทั้งระดับบ้านและเมือง ต่อมาครั้งกรุงศรีอยุธยาแต่สมัยสมเด็จพระนารายณ์ จึงได้มีการสร้างตำนานขึ้นอีกแบบหนึ่ง เรียกว่า พงศาวดาร (พงศ์ + อวตาร) อันเป็นตำนานที่เกี่ยวกับพระราชวงศ์ของพระมหากษัตริย์ผู้ปกครองราชอาณาจักร ครั้นมาถึงสมัยรัชกาลที่ ๕ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ อันเป็นสมัยที่มีแนวคิดและวิธีการในการเขียนเรื่องราวของอดีตที่เรียกว่า ประวัติศาสตร์ แพร่หลายเข้ามา ก็เกิดบรรดาผู้รู้นักปราชญ์ทางด้านประวัติศาสตร์ขึ้น โดยมีพวกฝรั่งเป็นต้นแบบ ผู้รู้ในเรื่องนี้ของไทยคือบุคคลชั้นสูงพวกเจ้านายและขุนนาง แม้แต่องค์พระมหากษัตริย์เองก็ทรงมีบทบาทในเรื่องนี้ด้วย เจ้านายที่สำคัญก็คือ สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ที่ทรงให้ความสนใจเป็นพิเศษ ได้ทรงพระนิพนธ์เรื่องราวที่เป็นประวัติศาสตร์ไว้อย่างมาก รวมทั้งสิ่งที่ประมวลกันเข้าแล้วก็เป็นประวัติศาสตร์แห่งชาติเป็นยุคแรก เรื่องราวที่เรียกว่าประวัติศาสตร์ในยุคแรก ๆ นี้ แท้จริงแล้วก็คือการใช้ประวัติศาสตร์เป็นเครื่องมือเพื่อให้เกิดความเชื่อตามนโยบายและความต้องการของผู้มีอำนาจและชนชั้นปกครอง ฝรั่งนักล่าอาณานิคมทุกชาติล้วนใช้ประวัติศาสตร์เป็นเครื่องมือเพื่อสร้างความชอบธรรมในการแย่งชิงครอบครองดินแดนและแสวงหาผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจการเมือง ฝรั่งนักล่าอาณานิคมที่มีบทบาทมากกับการสร้างประวัติศาสตร์ของประเทศใกล้เคียงและประเทศไทยก็คือ ฝรั่งเศส วิธีการสร้างประวัติศาสตร์ของคนเหล่านี้ก็คือ พยายามทำลายเรื่องราวของตำนานว่าเป็นเรื่องไม่มีข้อเท็จจริงและความจริงเป็นพื้นฐาน เป็นเรื่องกุและสร้างขึ้นล้วนเหลวไหล โดยหันมาใช้วิธีการทางโบราณคดีอันเป็นเรื่องของการสำรวจและขุดแหล่งโบราณสถานวัตถุ ที่คนในอดีตสร้างไว้มาให้ความหมายและตีความในเรื่องอายุความเก่าแก่และความเป็นมาของบ้านเมือง และผู้คนที่ดูใกล้ความเป็นจริงมากกว่าข้อมูลและเรื่องราวในตำนาน แต่การมองอดีตที่เป็นประโยชน์กับฝรั่งนักล่าอาณานิคมก็คือ การให้ความหมายการเมืองและการปกครองของบ้านเมืองไปเป็นเรื่องของรัฐรวมศูนย์และอาณาจักรที่เน้นความยิ่งใหญ่ทั้งหมดอยู่ที่พระมหากษัตริย์และราชวงศ์ ฝรั่งเศสสร้างประเทศกัมพูชาและคนเขมรให้เป็นศูนย์กลางความเจริญของอาณาจักรที่มีอำนาจปกครองบ้านเมืองและดินแดนไทย ลาว เขมร เวียดนาม เรื่อยไปจนพม่า เพื่อใช้เป็นข้ออ้างในการคุกคามสิทธิเหนือดินแดนของบ้านเมืองและผู้คนที่ตกอยู่ภายใต้อำนาจของกัมพูชาสมัยเมืองพระนคร โดยเฉพาะในดินแดนประเทศไทยนั้นก็ได้ทำให้นักประวัติศาสตร์ไทยและชนชั้นนำของบ้านเมืองแต่สมัยรัชกาลที่ ๔-๕ ลงมา เชื่อและเข้าใจว่าก่อนพุทธศตวรรษที่ ๑๙ ดินแดนประเทศไทยและผู้คนอยู่ภายใต้อำนาจการปกครองของขอมหรือเขมรจากกัมพูชา ประโยชน์ของการสร้างประวัติศาสตร์แบบนี้ก็เพื่อที่จะเปิดหนทางให้ฝรั่งเศสซึ่งในตอนนั้นได้เขมรหรือกัมพูชาเป็นอาณานิคม สามารถอ้างความชอบธรรมของการเป็นนายเหนือหัวของฝรั่งเศสที่มีต่อเขมรมายังดินแดนประเทศไทยได้ โครงสร้างทางสังคมที่ผสมผสานระหว่างความสัมพันธ์ทางกลุ่มชาติพันธุ์และศาสนา (ภาพจากหนังสือ เล่าขานตำนานใต้ โดยศรีศักร วัลลิโภดม, พล.ต.ต.จำรูญ เด่นอุดม, อับดุลเลาะห์ ลออแมน, อุดม ปัตนวงศ์ และคณะ) ประวัติศาสตร์บ้านเมืองยุคอาณานิคมที่ฝรั่งสร้างขึ้นจึงกลายเป็นตำนานชนิดใหม่ รูปแบบใหม่ ที่สามารถสร้างให้นักปราชญ์ นักประวัติศาสตร์ไทย และชนชั้นปกครองทั้งหลายเชื่อได้อย่างสนิทใจ และมักจะยึดแนวทางแนวคิดและวิธีการของพวกฝรั่งเศสมาให้คนไทยรุ่นใหม่หัวนอกได้เรียนกัน หลังเปลี่ยนแปลงการปกครองมาถึงสมัยจอมพล ป. พิบูลสงคราม เป็นนายกรัฐมนตรี กระแสชาตินิยมเพื่อต่อต้านอาณานิคมแข็งแรงขึ้น ทำให้เกิดการสร้างตำนานชาติไทยขึ้นมาโต้ตอบ เพื่อจะอธิบายว่าไทยเป็นชนชาติใหญ่โตในอดีตที่เคยมีอาณาจักรและความรุ่งโรจน์มาแล้ว โดยเฉพาะอาณาจักรน่านเจ้า ต่อมาจีนฮั่นรุกรานจนต้องถอยร่นมาอยู่ในดินแดนประเทศไทยปัจจุบัน ซึ่งเคยตกอยู่ใต้การปกครองของขอม กัมพูชา จึงเท่ากับยอมรับความเป็นใหญ่ของอำนาจศูนย์กลางจากเมืองพระนครที่บรมครูฝรั่งเศสเขียนขึ้น แต่คนไทยก็สามารถยื้อแย่งดินแดนมาจากขอมได้ ด้วยการสถาปนากรุงสุโขทัยเป็นราชธานี อันเป็นจุดเริ่มต้นของประวัติศาสตร์ชาติไทยในดินแดนสุวรรณภูมิ ประวัติศาสตร์รัฐหรือชาติสมัยจอมพล ป. พิบูลสงครามนี้ ให้ความสนใจถึงความเป็นชนชาติไทยที่สืบสานกันมาแต่ดึกดำบรรพ์อย่างไม่ขาดสาย จึงเป็นประวัติศาสตร์เชื้อชาตินิยมโดยเฉพาะ และยิ่งโดดเด่นมากขึ้นเมื่อมีการเปลี่ยนชื่อดินแดนสยามประเทศที่เคยมีมาแต่โบราณให้เป็นประเทศไทย และคนสยามเป็นคนไทย ซึ่งก็ขัดแย้งจากความเป็นจริงทางชาติพันธุ์ที่ดินแดนนี้เป็นดินแดนที่มีการผสมผสานของคนหลายเผ่าพันธุ์มาแทบทุกยุคทุกสมัย ประวัติศาสตร์รัฐที่เป็นเชื้อชาตินิยมนี้ก็คือตำนานนั่นเอง เพราะทั้งพยายามและยัดเยียดให้คนเชื่อ ดังเห็นได้ชัดในการกำหนดให้อยู่ในหลักสูตรการศึกษาตั้งแต่ชั้นประถมจนจบชั้นอุดมศึกษาในมหาวิทยาลัย เพราะฉะนั้นการตั้งกรรมการใด ๆ จากหน่วยงานใด ๆ ของรัฐให้มารับผิดชอบ จึงยังคงยืนกรานในการชำระประวัติศาสตร์ในลักษณะที่เป็นตำนานอยู่นั่นเอง การเขียนประวัติศาสตร์ในปัจจุบันที่มีวิวัฒนาการมาจากปราชญ์ของกรีกและโรมันนั้นเป็นแนวคิดที่แตกต่างไปจากเรื่องตำนานโดยสิ้นเชิง คือเป็นเรื่องเพื่อหาข้อเท็จจริงจากเหตุการณ์ในอดีต เพื่อให้คนตั้งคำถามและวิพากษ์วิจารณ์มากกว่าการผิดเพี้ยนให้คนเชื่อ เพราะเหตุการณ์ที่เกิดขึ้นในอดีตนั้นเป็นผลจากการเปลี่ยนแปลงในยุคใดยุคหนึ่งซึ่งเป็นเส้นเวลาที่สิ้นสุดลงแล้ว [Change over time] ที่คนในสมัยก่อนไม่มีทางเข้าถึงและเข้าใจทั้งหมดได้ ทำได้เพียงแต่จำลองเหตุการณ์และความเปลี่ยนแปลงมาอธิบายเป็นสำคัญ ประวัติศาสตร์เป็นเรื่องของการเข้าถึงเหตุการณ์และเวลาที่เป็นจริง แต่กำหนดไม่ได้ เน้นเวลาที่เป็นจริง รวมทั้งเหตุการณ์ล้วนเป็นเรื่องสมมุติ ตำนานเป็นเรื่องของโลกทัศน์ ความรู้สึกนึกคิดและการอยู่ร่วมกันของคนกลุ่มหนึ่งให้พื้นที่หนึ่งหรือท้องถิ่นในช่วงเวลาหนึ่ง เป็นเรื่องที่คนภายในสร้างขึ้นเพื่ออธิบายการอยู่รวมกันของคนที่เป็นพวกเดียวกัน ตำนานมีความสำคัญไปอีกอย่างหนึ่ง คือทำให้เข้าถึงและรู้จักคนในท้องถิ่น รวมทั้งการเปลี่ยนแปลงภายในตามเวลาที่ผ่านไป [Change through time] ดังนั้นตำนานจึงเป็นเรื่องราวในอดีตที่ส่วนใหญ่เป็นเรื่องสมมุติที่คนสร้างขึ้นให้คนเชื่อและยึดมั่น ความเป็นคนกลุ่มเดียวกันในท้องถิ่นเดียวกันที่อยู่สืบทอดมาจนปัจจุบัน นับเป็นส่วนหนึ่งของประวัติศาสตร์สังคมที่เป็นประวัติศาสตร์ที่มีชีวิต [Living history] แต่การใช้ตำนานในหมู่นักวิชาการและคนไทยที่แล้วมาจนถึงปัจจุบันนี้ ยังมีความสับสนในบรรดาคนรุ่นเก่าและรุ่นใหม่ คนรุ่นเก่าโดยเฉพาะนักประวัติศาสตร์ไทยสกุลดำรงราชานุภาพ ไม่แลเห็นความสำคัญของตำนาน เพราะเห็นว่าเป็นเรื่องเหลวไหล มีความจริงนิดหน่อยยากแก่การนำมาวิจารณ์และอธิบาย ส่วนนักวิชาการรุ่นใหม่เปลี่ยนความหมายของตำนานเป็นมายาคติ ถือเป็นเรื่องไม่จริงที่กุขึ้นหรือคิดขึ้นเท่านั้นเอง การศึกษาสังคมและวัฒนธรรมท้องถิ่นในรูปของประวัติศาสตร์ท้องถิ่นของพ่อข้าพเจ้า คือ อาจารย์มานิต วัลลิโภดม และข้าพเจ้าให้ความสำคัญของตำนานมาตลอด เพราะเห็นว่าตำนานไม่เป็นเรื่องไร้สาระที่หยุดนิ่งดังเช่นที่มีการรวบรวมและตีพิมพ์ไว้เป็นหลักฐาน ทำให้ตำนานที่ตีพิมพ์แต่ละเรื่องเป็นเรื่องพ้นสมัยและลอยจากกลุ่มชนพื้นที่ของท้องถิ่นและช่วงเวลา อีกทั้งทำให้มีผู้นำไปใช้แต่งเป็นนิทาน นิยายไปก็มาก ข้าพเจ้าอ่านตำนานอยู่กับบ้านในระยะแรกยากที่จะเข้าใจ แต่พอออกไปยังท้องถิ่นและสถานที่ต่าง ๆ จึงเข้าใจ เพราะเรื่องราวของตำนานคือเรื่องของคนกับพื้นที่ เป็นความทรงจำร่วมกันถ่ายทอดเล่าขานจากคนรุ่นเก่าสู่คนรุ่นใหม่ ซึ่งไม่หยุดนิ่งและตายตัว เพราะจะมีการปรุงแต่งแก้ไขเพิ่มเติมให้เข้ากับเวลา สถานที่ และกลุ่มชนอยู่ตลอดเวลา เพราะฉะนั้นการไปค้นหาว่าตำนานสมัยไหนเป็นของแท้จึงเป็นเรื่องไร้สาระ ตำนานเป็นเรื่องของการเปลี่ยนแปลงไปตามเวลา [Change through time] ที่เป็นสาระอย่างหนึ่งของประวัติศาสตร์สังคมในท้องถิ่นที่เป็นประวัติศาสตร์มีชีวิต [Living history] การศึกษาตำนานในบริบทของความทรงจำที่ถ่ายทอดจากคนรุ่นหนึ่งถึงรุ่นหนึ่งของกลุ่มคนในท้องถิ่น จะสะท้อนให้แลเห็นการร่วมกันในความเป็นคนหรือมนุษย์ในชุมชนสองระดับคือ บ้านและเมือง บ้าน คือชุมชนทางชาติพันธุ์ที่ลงลึกไปยังความเป็นชาติพันธุ์ในระดับครอบครัวและตระกูลที่มีความสัมพันธ์ทางสังคมระหว่างกันอย่างเห็นหน้าค่าตา [Face to face relation] ส่วน เมือง คือชุมชนที่แสดงความสัมพันธ์ของผู้คนในหลาย ๆ บ้านขึ้นเป็นชุมชนทางชาติพันธุ์ที่อยู่ในพื้นที่หรือท้องถิ่นเดียวกัน เป็นชุมชนจินตนาการที่บูรณาการให้คนที่หลากหลายชาติพันธุ์เกิดสำนึกร่วมในการเป็นพวกเดียวกัน มีประวัติศาสตร์ ความเป็นมา ขนบจารีตประเพณี และวัฒนธรรมร่วมท้องถิ่นหรือพื้นที่เดียวกัน ท้องถิ่น คือมาตุภูมิที่คนหลายชาติพันธุ์มาอยู่รวมกันในลักษณะที่เล่าขานผสมผสานกัน สร้างภาษาถิ่นและสำเนียงถิ่นขึ้นแตกต่างไปจากถิ่นอื่น ๆ ความสำคัญเช่นนี้ทำให้ประวัติศาสตร์ท้องถิ่นคือประวัติศาสตร์สังคมหรือประวัติศาสตร์ภาคประชาสังคมที่แทบไม่ได้มีการเขียนขึ้นในบ้านเมืองมาก่อน จึงทำให้ประวัติศาสตร์กลายเป็นประวัติศาสตร์ภาครัฐ หรือประวัติศาสตร์แห่งชาติที่แลเห็นผู้คนทั้งหมดในบ้านเมืองเป็นพวกเดียวกัน เชื้อชาติเดียวกัน และทำอะไรต้องเหมือนกัน จนกลายเป็นตำนานอย่างตำนานที่ต้องการให้คน “เชื่อ” มากกว่า “คิด” และ “ ถาม” ซึ่งในที่สุดประวัติศาสตร์ชาติแบบนี้ก็คือเครื่องมือในการโฆษณาและมอมเมาผู้คนตามความคิดและนโยบายที่มีอำนาจของบ้านเมือง รวมทั้งนำไปสู่การเอารัดเอาเปรียบและความขัดแย้งที่จะนำไปสู่ความรุนแรงอย่างที่แลเห็นในขณะนี้ในสามจังหวัดภาคใต้ ดังนั้นถ้าหากจะมีการเขียนหรือสร้างประวัติศาสตร์ชาติขึ้นมาใหม่ จำเป็นอย่างยิ่งที่จะต้องเข้าใจว่า ความเป็นชาติของคนไทยนั้นหาได้หมายถึงเชื้อชาติเดียวกัน แต่ ชาติ หมายถึงการเกิดในพื้นแผ่นดินเดียวกัน คือ ชาติภูมิ เป็นชุมชนจินตนาการที่มีการบูรณาการทางประวัติศาสตร์และวัฒนธรรมให้ผู้คนที่หลากหลายในระดับมาตุภูมิหรือท้องถิ่นเกิดสำนึกร่วมในความเป็นพวกเดียวกันในนามของ คนไทย ซึ่งเป็นเรื่องสมมุติมากกว่าความเป็นจริงทางชาติพันธุ์ อีกทั้งการอยู่ร่วมกันของความเป็นชาตินั้นต้องยอมรับความขัดแย้งที่จะเกิดขึ้นจากคนระดับต่าง ๆ ในท้องถิ่น แต่ต้องทำให้แลเห็นว่าท่ามกลางความขัดแย้งทั้งหลายนั้น แต่ละกลุ่มเหล่าต้องพึ่งพิงซึ่งกันและกันจึงจะอยู่ร่วมกันเป็นชาติได้ ประวัติศาสตร์แห่งชาติจึงต้องมีทั้งประวัติศาสตร์ทางวัฒนธรรมของส่วนรวมของประเทศ และประวัติศาสตร์สังคมในระดับท้องถิ่น สุดท้ายความสำคัญของประวัติศาสตร์จะต้องให้เป็นเรื่องที่ไม่หาข้อยุติในลักษณะที่ต้องเชื่อ แต่ต้องเป็นเรื่องให้คนคิดและตั้งคำถาม อันเป็นเรื่องที่ทำให้เกิดสติปัญญาแก่ผู้คนเป็นสำคัญ ศรีศักร วัลลิโภดม

เผยแพร่ครั้งแรก 1 มี.ค. 2559 คุณสุรีย์ เรสลี ชาวชุมชนมัสยิดฮารูณ ผู้มีเชื้อสายชาวมุสลิมบ้านหัวแหลม จังหวัดพระนครศรีอยุธยา และเป็นคนในตระกูลค้าเรือเครื่องเทศรุนสุดท้าย บริเวณริมแม่น้ำเจ้าพระยาฝั่งตะวันออก ในย่านสำเพ็ง ราชวงศ์ และทรงวาด เรื่อยไปจนถึงย่านตลาดน้อย ถือว่าเป็นย่าน การค้าของชาวจีนที่มีขนาดใหญ่และเก่าแก่มากที่สุดแห่งหน่ึงของ กรุงเทพฯ แต่นอกเหนือจากกลุ่มชาวจีนที่มีบทบาทต่อพัฒนาการ ทางเศรษฐกิจและสังคมของย่านน้ีแล้ว พบว่ากลุ่มคนมุสลิมได้เข้ามา มีบทบาททางการค้าร่วมกับชาวจีนในบริเวณน้ีมาอย่างยาวนาน สืบมาถึงปัจจุบัน ในสมัยต้นรัตนโกสินทร์ นอกจากการค้าขายทางเรือสำเภา กับกลุ่มพ่อค้าชาวจีนแล้ว กลุ่มพ่อค้ามุสลิมมีบทบาทสำคัญเช่นเดียวกัน โดยเฉพาะการติดต่อซื้อขายกับทางตะวันตกผ่านเมืองแถบมลายู โดยมี กรมท่าขวา นำโดย พระยาจุฬาราชมนตรี ทำหน้าที่เป็นสื่อกลางในการติดต่อกับพ่อค้ามุสลิมที่จะเข้ามาค้าขายกับสยามนอกจากนี้ขุนนางในกรมท่าขวายังทำหน้าที่คำนวณและบันทึกรายการเก็บภาษีค่าธรรมเนียมจากสินค้าประเภทต่าง ๆ ด้วย สินค้าที่สยามส่งไปยังเมืองท่ามลายูในเวลาน้ัน ได้แก่ ข้าว น้ำตาล เกลือ น้ำมันมะพร้าว ดีบุก ครั่ง งาช้าง ไม้กฤษณา เป็นต้น ขณะที่สินค้าที่สยามรับมาจากทางมลายูส่วนใหญ่เป็นสินค้าที่นำเข้ามาจากอินเดียและประเทศทางตะวันตก เช่น เครื่องแก้ว เครื่องเทศ หวาย ผ้าจากอังกฤษและอินเดีย โดยเฉพาะสินค้าประเภทผ้าจากอินเดียนั้นถือว่าเป็นที่ต้องการของสยามเป็นอย่างมาก ทั้งผ้าแพรพรรณชั้นดี และผ้าฝ้ายราคาถูกโดยมี กรมพระคลังวิเศษมีหน้าที่ติดต่อซื้อขายผ้ากับประเทศอินเดีย เวลาต่อมาเมื่อมีการทำสนธิสัญญาเบาว์ริง เมื่อปี พ.ศ.๒๓๙๘ สยามเปิดเสรีการค้ากับประเทศตะวันตก ในช่วงเวลานี้นอกจากเป็นยุคเฟื่องฟูของการส่งออกสินค้าทางการเกษตร ได้แก่ ข้าวและน้ำตาล ยังถือว่าเป็นยุคที่กิจการนำเข้าส่งออกสินค้าระหว่างประเทศเจริญรุ่งเรืองขึ้นอย่างมากโดยที่บริษัทของเอกชนเริ่มเข้ามามีบทบาทซึ่งกิจการนำเข้าส่งออกสินค้าส่วนหนึ่งอยู่ในมือของกลุ่มพ่อค้ามุสลิม เช่นกลุ่มพ่อค้าชาวอินเดียจากแคว้นสุรัต ที่เข้ามาตั้งถิ่นฐานและบริษัทอยู่ใกล้สุเหร่าตึกแดงหรือมัสยิดกุวติลอิสลาม ริมฝั่งแม่น้ำเจ้าพระยาในย่านคลองสาน มีตระกูลสำคัญ เช่น นานา วงศ์อารยะ ฯลฯ เครื่องแก้วโบฮีเมีย สาธารณรัฐเช็กในปัจจุบัน เป็นที่มาของชื่อเรือ "เครื่องเทศ" เพราะเป็นสิ่งของนำเข้าจากต่างประเทศนั่นเอง ซึ่งเป็นที่นิยมย่างมากในยุคสมัยที่การค้าเรือเครื่องเทศกำลังรุ่งเรือง กลุ่มมุสลิมมุอ์มิน คาวูดีโบห์รา เป็นพ่อค้าชาวอินเดียจากแคว้นกุจราต เข้ามาตั้งถิ่นฐานอยู่ที่มัสยิดเซฟีหรือมัสยิดตึกขาว ในย่านคลองสาน ทำการค้าขายสินค้าประเภทผ้าแพร ดิ้นเงินดิ้นทอง เพชร พลอย เครื่องเทศ เครื่องหอม เมื่อข้ามฝั่งคลองสานมายังบริเวณท่าราชวงศ์ ทรงวาด และย่านสำเพ็ง ซึ่งเป็นย่านการค้าของชาวจีน พบว่ามีห้างร้านของมุสลิมชาวอินเดียเปิดอยู่ด้วยเช่นกัน ทั้งที่เป็นการขยายกิจการของกลุ่มพ่อค้ามุสลิมจากฝั่งคลองสานและที่เข้ามาตั้งถิ่นฐานเพิ่มเติมในสมัยรัชกาลที่ ๕ เป็นต้นมา โดยกิจการของกลุ่มพ่อค้ามุสลิมที่แทรกตัวอยู่ในย่านการค้าของชาวจีน ส่วนใหญ่เป็นร้านนำเข้าผ้าจากต่างประเทศและร้านค้าขายเพรชพลอย ในซอยวานิช ๑ หรือตรอกสำเพ็ง บริเวณทางด้านย่านวัดเกาะหรือวัดสัมพันธวงศ์ ในสมัยรัชกาลที่ ๕ เป็นที่ตั้งร้านค้าของแขกมลายู น่าจะรวมถึงพ่อค้ามุสลิมจากอินเดียด้วย โดยมากเป็นร้านขายสินค้านำเข้าจากต่างประเทศ เช่น เครื่องแก้ว เครื่องเงิน เครื่องทอง ดังที่ปรากฏในตอนหนึ่งของ นิราศจันทบุรี-กรุงเทพฯ แต่งโดยหลวงบุรุษประชาภิรมย์ (กี้ บุณยัษฐิติ) เมื่อ พ.ศ. ๒๔๑๘ นอกจากนี้ในซอยวาณิช ๑ ทางด้านย่านวัดเกาะ ยังมีกิจการที่สำคัญอีกอย่างหนึ่งคือร้านค้าเพชรพลอย ส่วนใหญ่มีเจ้าของเป็นชาวมุสลิมจากอินเดียใต้ในหนังสือ กรุงเทพฯ เมื่อวานนี้ ของ กาญจนาคพันธุ์ (ขุนวิจิตรมาตรา) ได้มีการกล่าวถึงกลุ่มพ่อค้าแขกที่ขายเพชรพลอยในย่านสำเพ็งว่า "ทางสุดปลายถนนสามเพ็ง จวนออกวัดกะละหว่า (โบสถ์กาลหว่าร์-ผู้เขียน) หรือห้างเคี่ยมฮั่วเฮงซึ่งข้าพเจ้าเคยไปได้เห็นแขกพวหนึ่งจะเป็นพวกอะไรไม่ทราบ ตั้งร้านขายเพรชพลอย มีร้านใหญ่เรียกว่า "แขกด่าง" เป็นแขกและมีด่างจริง ๆ ตามร่างกายทั้งตัวและหน้าตา... ขายเพชรพลอยแท้และเพชรพลอยเทียมสำหรับไปแต่งหรือประดับเครื่องละครและยี่เก ร้านแขกแถวนั้นยังมีอีกสองสามร้าน... เข้าของร้านเห็นนุ่งโสร่ง ไม่ได้แต่งอย่างแขกเปอร์เซียหรือฮินดู หรือปาทาน" ปัจจุบันยังคงมีร้านขายพลอยและพวกหินสีแบบต่าง ๆ เปิดอยู่หลายร้าน ซึ่งล้วนเป็นกลุ่มชาวมุสลิมที่พื้นเพมาจากอินเดียใต้ทั้งนั้น แต่ร้านเก่าแก่ที่ยังดำเนินกิจการอยู่มีเพียงไม่กี่ร้านเช่น ร้าน อี.เอ็ม. อาลี เปิดดำเนินกิจการมากกว่า ๑๐๐ ปี คุณระห์มาน อีเอ็ม ผู้สืบทอดกิจการร้านต่อจากคุณพ่อเล่าถึงความเป็นมาของร้านว่า "สมัยก่อนคุณอาของคุณพ่อเข้ามาเปิดร้านอยู่ก่อน แล้วจึงให้คุณพ่อมาจากอินเดียเพื่อมาช่วยงาน แต่เกิดเหตุอย่างไรไม่รู้ ทางคุณอามีเหตุจำเป็นที่ต้องกลับไปยังอินเดีย จึงปล่อยกิจการให้ทางคุณพ่อทำเรื่อยมา... ท่านเริ่มสร้างเนื้อสร้างตัวด้วยการนำพลอยใส่กระเป๋า แล้วเดินทางไปขายยังจังหวัดต่าง ๆ ทั้งเชียงใหม่ แปดริ้ว ฉะเชิงเทรา เมื่อมีทุนมากขึ้น จึงกลับมาเปิดร้านพลอยทีนี่อีกครั้ง" "ส่วนใหญ่พวกพ่อค้าพลอยที่นี่เป็นมุสลิมมาจากอินเดียใต้เกือบทั้งนั้น มีจากอาหรับเพียงร้านเดียว แล้วมีคนจีนกับพวกแขกกลุ่มโบห์ราอยู่ร้านสองร้าน พลอยที่ขายสมัยก่อนเป็นพลอยพลอยแท้มาจากจันทบุรี พม่า ซึ่งเป็นทับทิม ส่วนเขมรเป็นพลอยไพลินส่วนใหญ่มีที่นำเข้ามาจากยุโรปบ้าง แต่ปัจจุบันส่วนใหญ่ที่ขายเป็นพวกพลอยรัสเซียร้านไม่ได้ทำเครื่องประดับขาย แต่ขายพลอยก้อนหรือพลอยเม็ดช่างที่ทำเครื่องประดับในสมัยก่อนนั้น ส่วนมากเป็นชาวจีนไหหลำที่มักหาซื้อพลอยจากร้านต่าง ๆ ในย่านนี้" ในย่านวัดเกาะยังเป็นแหล่งขายผ้าของพ่อค้าชาวอินเดียอีกด้วย ผ้าส่วนใหญ่นำเข้ามาจากต่างประเทศ ถ้าใครที่จะเดินทางไปต่างประเทศจะต้องมาซื้อผ้าที่นี่เพื่อไปตัดเป็นชุดกันหนาวกันทั้งนั้น เพราะมีพวกผ้าขนสัตว์ ผ้าสักลาด ที่ให้ความอบอุ่น แต่ปัจจุบันที่ซอยวานิช ๑ ร้านขายผ้าที่นำเข้าจากต่างประเทศไม่หลงเหลืออยู่อีกแล้ว คงมีแต่ร้านขายพลอย เครื่องประดับ และร้านขายเชือก อวน แหซึ่งเป็นกิจการที่ขยายตัวเข้ามาภายหลัง ส่วนทางด้านการประกอบศาสนกิจประจำวันของชาวมุสลิมในย่านนี้ ในอดีตบางแห่งมีการทำบาแลขนาดเล็กไว้ใช้ประกอบพิธีร่วมกัน เช่น ภายในซอยวาณิช ๑ เคยมีบาแลตั้งอยู่บนชั้น ๒ ของอาคารตึกแถวที่ด้านล่างเป็ดเป็นร้านค้าขาย แต่ต่อมาเมื่อบาแลดังกล่าวไม่มีแล้ว ชาวมุสลิมในย่านนี้จะไปรวมตัวอยู่ที่ "สุเหร่าใหญ่" ซึ่งหมายถึง มัสยิดหลวงโกชาอิศหาก หรือ สุเหร่าวัดเกาะ ซึ่งเป็นมัสยิดเก่าแก่ที่ตั้งอยู่ท่ามกลางย่านการค้าของชาวจีนบนถนนทรงวาด สร้างขึ้นบนที่ดินของหลวงโกชาอิศหาก (เกิด บินอับดุลลาห์) ต้นตระกูลสมันตรัฐ ล่ามแขกมลายูแห่งกรมท่าขวาในสมัยรัชกาลที่ ๕ เพื่อให้กลุ่มพ่อค้าชาวมุสลิมที่อาศัยเปิดกิจการและเดินทางมาติดต่อธุรกิจการค้าต่าง ๆ ในย่านนี้ได้ใช้ในการประกอบศาสนกิจร่วมกันส่วนพื้นที่ทางด้านหลังมัสยิดถูกแบ่งไว้เป็นกุโบร์ (หลุมฝังศพ) ร่างของหลวงโกชาอิศหาก และบรรพบุรุษของคนในตระกูลสมันตรัฐล้วนฝังอยู่ในกุโบร์แห่งนี้รวมไปถึงขุนนางมุสลิมจากหัวเมืองทางใต้และกลุ่มพ่อค้าชาวมุสลิมในย่านนี้ ซึ่งมีทั้งอินเดียและจีนฮ่อที่เคยเข้ามาค้าขายในย่านนี้ด้วย ปัจจุบันมัสยิดหลวงโกชาอิศหากอยู่ในความดูแลของตระกูลมันตรัฐ ซึ่งยังเปิดให้มุสลิมโดยทั่วไปเข้ามาใช้ประกอบศาสนกิจได้ นอกจากบริเวณย่านวัดเกาะที่ซอยวานิช ๑ แล้วทางด้านถนนราชวงศ์และถนนอนุวงศ์ ในอดีตก็เป็นที่ตั้งบริษัทห้าร้านของกลุ่มพ่อค้าชาวมุสลิมเช่นเดียวกัน เช่น ที่ถนนอนุวงศ์ เดิมเคยเป็นที่ตั้งของอาคารสำนักงาน ห้าง เอ. ที. อี. มัสกาตี [A.T.E. Maskati] ผู้ผลิตและจำหน่ายผ้าลายที่มีชื่อเสียงอย่างมากตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๕ เป็นต้นมา แต่ในปัจจุบันอาคารของห้างมัสกาตีถูกรื้อไปหมดแล้ว แต่ที่บริเวณหัวมุมถนนทรงวาดมีตึกโบราณที่เรียกกันว่า "ตึกแขก" มีลักษณะสถาปัตยกรรมที่ใกล้เคียงกับอาคารมัสกาตี คือมีการประดับลวดลายฉลุไม้แบบเรือนขนมปังขิง ซุ้่มหน้าต่างเป็นทำเป็นทรงโค้งแหลม [Pointed Arch] แบบสถาปัตยกรรมโกธิค เป็นไปได้ว่าในอดีตอาจจะเป็นห้างร้านของกลุ่มพ่อค้ามุสลิมเช่นเดียวกัน นอกจากนี้บริเวณถนนอนุวงศ์ในปัจจุบันยังมีตึกแถวเก่าแก่ของตระกูลนานาที่เคยเปิดทำเป็นธุรกิจนำเข้าและส่งออกสินค้าหลงเหลืออยู่อีกด้วย ชฎาภรณ์ แก้วแสนทิพย์ อ้างอิง กาญจนาคพันธุ์. นามแฝง. กรุงเทพฯ เมื่อวานนี้. กรุงเทพฯ : สารคดี, ๒๕๔๕. จุฬิศพงศ์ จุฬารัตน์. ขุนนางกรมท่าขวา การศึกษาบทบาทและหน้าที่ในสมัย อยธุยาถึงสมัยรัตนโกสินทร์ พ.ศ. ๒๕๑๓-๒๔๓๕. กรุงเทพฯ : โครงการเผยแพร่ ผลงานวิชาการ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. ๒๕๔๖. บุรุษประชาภิรมย์ (กี้ บุณยัษฐิติ). หลวง. นิราศจันทบุรี-กรุงเทพฯ. พิมพ์แจกเป็นที่ระลึกเนื่องในงานทอดพระป่าเจ็ดวัดที่จังหวัดจันทบุรี ๑๔ พฤษภาคม ๒๕๐๕. ขอบคุณ คุณระห์มาน อีเอ็ม เจ้าของร้าน อี. เอ็ม. อาลี อ่านเพิ่มเติมได้ที่:

เผยแพร่ครั้งแรก 1 มี.ค. 2559 วันขึ้นปีใหม่ไทยในเดือนเมษายน เป็นเวลาที่ทุกคนได้มีโอกาสมาพบปะสังสรรค์และสนุกสนานร่วมกันในงานบุญประเพณีสงกรานต์ เพราะนอกจากจะได้ร่วมทำบุญใส่บาตร รดน้ำดำหัวผู้อาวุโสแล้ว ยังเป็นเวลาที่หนุ่มสาวแต่ละบ้านจะได้มีโอกาสมาเจอะเจอเพื่อร่วมเล่นน้ำสงกรานต์ ก่อพระเจดีย์ทราย และชมมหรสพต่าง ๆ เป็นการสร้างปฏิสัมพันธ์ของคนในสังคมที่อาศัยช่วงเทศกาลนี้ทำความรู้จัก สร้างความใกล้ชิดและความสามัคคีให้เกิดขึ้นในท้องถิ่น ทุกวันนี้แม้ในพื้นที่กรุงเทพมหานครจะยังพบเห็นการเล่นน้ำสงกรานต์ตามท้องถนนและย่านชุมชนต่าง ๆ แต่กิจกรรมงานบุญตามวัดก็ลดน้อยลงไปมาก ต่างจากในอดีตที่แทบทุกย่านจะมีการจัดประเพณีสงกรานต์ รวมทั้งภาครัฐเองก็เป็นเจ้าภาพจัดพิธีทำบุญใส่บาตรที่ท้องสนามหลวงทุกปี  แต่พื้นที่บริเวณ “วิสุทธิกษัตริย์” เป็นย่านหนึ่งในกรุงเทพฯ ที่ยังคงให้ความสำคัญต่อบุญประเพณีสงกรานต์ มีการจัดงานเกือบทุกปี เป็นเวลายาวนานกว่า ๗๐ ปีมาแล้ว ผู้ชนะการประกวดเทพีวิสุทธิกษัตริย์ในอดีตจะได้รับขันน้ำพานรองเป็นรางวัล แต่ปัจจุบันเปลี่ยนมาเป็นถ้วยเบญจรงค์แทน เพราะการผลิตขันน้ำพานรองที่เป็นงานฝีมือของย่านพานถมได้สูญหายไปแล้ว   บุญสงกรานต์ย่านวิสุทธิกษัตริย์  วิสุทธิกษัตริย์เป็นหย่อมย่านที่ตั้งอยู่ระหว่างคลองบางลำพูกับคลองผดุงกรุงเกษม ก่อนปี พ.ศ. ๒๔๗๑ บริเวณนี้ยัง เป็นเรือกสวนที่มีชุมชนต่างๆ ตั้งกระจายตัวอยู่ในพื้นที่ เช่น บ้านพานถม บ้านช่างหล่อ บางขุนพรหม ฯลฯ โดยมี ถนนสามเสนพาดผ่านทางทิศตะวันตกขนานกับลำน้ำเจ้าพระยา มีถนนวิสุทธิกษัตริย์ซึ่งสร้างขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๕  ตัดตรงจากแม่น้ำมาบรรจบกับถนนสามเสน เกิดเป็นแยกบางขุนพรหมซึ่งขณะนั้นยังคงเป็นวงเวียนสามเสน  กระทั่งในปี  พ.ศ. ๒๔๗๑ มีการตัดถนนวิสุทธิกษัตริย์เพิ่มเติม  เชื่อมจากวงเวียนสามเสนไปทางตะวันออกจรดกับ ถนนราชดำเนินนอก การตัดถนนสายดังกล่าวนอกจากจะอำนวยความสะดวกในการเดินทางแล้ว ยังเป็นการเปิดพื้นที่สวนผลไม้และย่านชุมชนต่าง ๆ ที่อยู่ด้านในให้เจริญขึ้น เกิดร้านค้าและบ้านเรือนขึ้นสองฝั่งถนน รวมถึงนำพาผู้คนในแต่ละย่านให้มาพบปะสังสรรค์กันง่ายยิ่งขึ้น  จุดเริ่มต้นของการจัดประเพณีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์เกิดขึ้นในช่วงปลายปี พ.ศ. ๒๔๗๘ เมื่อคุณสุวมิตร หรือแฉล้ม  คงนิยม ซึ่งขณะนั้นเปิดร้านขายของจิปาถะชื่อ “ปรสุราม” บนถนนวิสุทธิกษัตริย์ ได้ชักชวนเพื่อนบ้านให้ร่วมจัดทำบุญเลี้ยงพระในวันตรุษสงกรานต์ โดยจัดครั้งแรกเมื่อปี พ.ศ. ๒๔๗๙ และได้รับความร่วมมือจากทุกครัวเรือนเป็น อย่างดี ต่างพากันมาช่วยตระเตรียมข้าวของและสถานที่ งานบุญครั้งนี้สามารถนิมนต์พระจากวัดในละแวกใกล้เคียงได้ถึง ๒๐๐ รูป วันงานมีพิธีใส่บาตร เลี้ยงพระ และการละเล่นพื้นบ้าน เช่น เสือซ่อนเล็บ เข้าผีแม่ศรี ผีสาก ฯลฯ สร้างความสุขและความสนุกสนานให้กับผู้คนในย่านเป็นอย่างมาก หลังเสร็จสิ้นงาน คุณสุวมิตร คงนิยม คุณฉัตร เศวตดิษ และคุณแส ศรีกุลดิศ ซึ่งเป็นแม่งานในการจัดงานครั้งนี้ได้ปรึกษาและตกลงที่จะจัดงานบุญสงกรานต์ต่อไป โดยได้รับการสนับสนุนจากผู้อาวุโสในชุมชนขณะนั้น คือ ท่านเจ้าคุณวิเศษธรรมธาดา อดีตอธิบดีศาลฎีกา และหลวงอนุการรัชฏ์พัฒน์ (อู๋ รัชตะศิลปิน) การจัดงานทำบุญวันขึ้นปีใหม่ไทยของชาววิสุทธิกษัตริย์จึงดำเนินต่อเนื่องมาจนถึงทุกวันนี้  นางงามตักบาตรสงกรานต์ ในปี พ.ศ. ๒๔๘๒ ซึ่งเป็นปีที่มีการจัดงานใหญ่โตมากขึ้น มีการนิมนต์พระภิกษุมารับบาตรเช้าถึง ๒,๐๐๐ รูป จัดเลี้ยงพระและตั้งศาลาโรงทานเรียงรายตลอดสองฝั่งถนนวิสุทธิกษัตริย์ พร้อมกับเป็นปีแรกที่มีการประกวดประขันนางงามตักบาตรสงกรานต์ขึ้น ด้วยวิธีการทอดบัตรกับหญิงสาวที่มาร่วมในงานบุญ คือ เป็นการเลือกสรรหญิงสาวผู้มีกิริยามารยาทงดงามที่เข้ามาร่วมงาน ด้วยการที่คณะกรรมการจะนำบัตรไปติดให้กับหญิงสาวที่ตรงกับคุณลักษณะ หากหญิงสาวท่านใดได้รับบัตรมากกว่าคนอื่น ก็จะได้รับตำแหน่งนางงามไป นับเป็นสิ่งแปลกใหม่ที่เกิดขึ้นในสังคมไทยเช่นเดียวกับการประกวดนางสาวสยามในยุคนั้น ซึ่งเริ่มจัดขึ้นครั้งแรกในปี พ.ศ. ๒๔๗๗ และได้รับการกล่าวขวัญถึงอย่างแพร่หลายตามหน้าหนังสือพิมพ์ในเวลานั้น การจัดงานดำเนินเรื่อยมาทุกปีจนกระทั่งเกิดสงครามมหาเอเชียบูรพาขึ้น จึงชะงักและยกเลิกไปถึง ๔ ปี ระหว่าง  พ.ศ. ๒๔๘๕-๒๔๘๘ จนเมื่อเหตุการณ์บ้านเมืองสงบในราวกลางเดือนกุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๔๘๙ คุณสุวมิตร คงนิยม  จึงตั้งโต๊ะประกาศที่จะจัดงานสงกรานต์ขึ้นอีกครั้ง โดยขอรับบริจาคทุนทรัพย์จากชาวบ้านเพื่อใช้ในการจัดงาน แต่ที่สำคัญยิ่งในครั้งนี้ก็คือ ได้รับพระมหากรุณาจากสมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระราชินีในพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๗ ได้พระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์สนับสนุนการจัดงานสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ พร้อมกับพระราชทานนามของงานว่า “งานรับขวัญชาววิสุทธิกษัตริย์” งานสงกรานต์ปีนั้นนอกจากการทำบุญใส่บาตร  เลี้ยงพระ มีมหรสพการละเล่น และประกวดนางงามตักบาตรสงกรานต์เช่นเดิมแล้ว ยังมีการอัญเชิญพระพุทธสิหิงค์จำลองจากวัดตรีทศเทพมาประดิษฐานไว้ที่กองอำนวยการ เพื่อให้ประชาชนได้สักการะและสรงน้ำอีกด้วย  เทพีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ กระทั่งปี พ.ศ. ๒๔๙๓ ได้มีการเปลี่ยนชื่อจาก “การประกวดนางงามตักบาตรสงกรานต์” เป็น “การประกวดเทพีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์” โดยยังคงรักษาเอกลักษณ์เรื่องการตักบาตรเช้า การแต่งกาย และเลือกสรรหญิงงามจากกิริยามารยาทแบบไทย เพื่อยึดมั่นขนบธรรมเนียมอย่างไทยที่ต้องการอนุรักษ์ไว้ แตกต่างจากการประกวดนางสาวไทยในเวลาเดียวกัน ที่มีการพัฒนารูปแบบการแต่งกายเป็นอย่างตะวันตก เน้นอวดสรีระกันมากขึ้น  คุณสรวงสุดา ลาวัณย์ประเสริฐ อดีตเทพีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ปี ๒๕๓๘ และคุณ ทิพย์สุภา รุ่งเรืองศรี เทพีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ปี ๒๕๔๒ บนขบวนแห่รถบุปผชาติ ปี พ.ศ. ๒๔๙๗ เป็นปีสุดท้ายที่คุณสุวมิตร คงนิยม ได้ร่วมเป็นประธานจัดงานฯ ก่อนจะเสียชีวิตลง จากนั้นในปีต่อ ๆ มาได้มีข้าราชการและผู้มีเกียรติที่อาศัยอยู่ในละแวกสลับเปลี่ยนกันเป็นประธานจัดงาน กระทั่งปี พ.ศ. ๒๕๐๓ นับเป็นปีแรกที่มีการบันทึกชื่อผู้ได้รับตำแหน่งเทพีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ คือ นางสาวเบญจวรรณ บุญตามี ซึ่งได้ก้าวเข้าสู่วงการมายาในเวลาต่อมา  การประกวดเทพีวิสุทธิกษัตริย์ในระยะหลัง ๆ สาวงามบางคนสามารถไต่เต้าไปเป็นนักแสดงและผู้มีชื่อเสียงในวงสังคม หลายคนสามารถก้าวเข้าสู่เวทีประกวดที่ใหญ่กว่าและคว้ารางวัลกลับมา ซึ่งคุณนวนัฑ แจ่มนิยม ประธานประชาคมชาววิสุทธิกษัตริย์คนปัจจุบันและเป็นผู้จัดการประกวดเทพีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์มานานนับสิบปี ได้เล่าถึงประสบการณ์ที่อยู่ในแวดวงเวทีประกวดนางงามในพื้นที่ใจกลางกรุงแห่งนี้ว่า  ในอดีตผู้ที่ได้รับการทอดบัตรมักเป็นลูกหลานของคนในชุมชนที่เดินทางมาร่วมทำบุญใส่บาตร แต่ต่อมามีคนจากภายนอกเข้ามาร่วมงานและได้ร่วมการประกวดด้วย ซึ่งคณะกรรมการจัดงานก็มิได้มีข้อห้ามแต่อย่างใด เหตุการณ์สำคัญที่ถูกกล่าวขานและคุณนวนัฑยังจดจำได้ดีก็คือ งานสงกรานต์ประจำปี พ.ศ. ๒๕๐๕ คุณหญิงพันธุ์เครือ ยงใจยุทธ (สกุลเดิม ลิมปภมร) ได้เดินทางมาร่วมงานทำบุญใส่บาตรที่ท้องสนามหลวงกับหลวงนรอัฎบัญชาผู้เป็นบิดา จากนั้นผ่านมาทางถนนวิสุทธิกษัตริย์พบเห็นการจัดงานประจำปีจึงหยุดชม ปรากฏว่าได้รับการทอดบัตรเข้าร่วมประกวดเทพีสงกรานต์อย่างปัจจุบันทันด่วน และตำแหน่งเทพีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ในปีนั้นก็คือ คุณหญิงพันธุ์เครือ ยงใจยุทธ นั่นเอง สร้างความฮือฮาให้กับผู้มาร่วมงานเป็นอย่างมาก วันนั้นนอกจากคุณหญิงพันธุ์เครือจะได้รับตำแหน่งเทพีแล้ว ยังได้รับขันน้ำพานรองเครื่องถมที่เป็นของดีของย่านเป็นรางวัลอีกด้วย  เวทีประกวดเทพีวิสุทธิกษัตริย์มีการพัฒนาและได้รับความสนใจจากสังคมภายนอกมากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะหลังจากปี พ.ศ. ๒๕๑๓ เป็นต้นมา มีการประกวดผ่านสื่อประเภทต่างๆ มากขึ้น นอกเหนือจากสื่อหนังสือพิมพ์ที่ตีพิมพ์เผยแพร่มาแต่เดิม โดยปีนี้ได้มีการถ่ายทอดเสียงการประกวดผ่านทางวิทยุเป็นปีแรก และอีก ๒ ปีต่อมาได้พัฒนาเป็นการถ่ายทอดสดผ่านทางสถานีโทรทัศน์ นับเป็นตัวชี้วัดถึงความสนใจของประชาชนไม่แพ้การประกวดนางงามระดับชาติ   ความเปลี่ยนแปลงอีกอย่างหนึ่งคือ การเริ่มประกวดหนูน้อยสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ในปี พ.ศ. ๒๕๒๖ ที่ยังคงเน้นการแต่งกายชุดไทยและกิริยามารยาทแบบไทยเป็นสำคัญ สะท้อนถึงความพยายามในการปลูกฝังคุณค่าขนบธรรมเนียมประเพณีที่ดีงามของชาติตั้งแต่เยาว์วัย ซึ่งสิ่งเหล่านี้ล้วนเป็นความภาคภูมิใจของคนในย่านวิสุทธิกษัตริย์ เช่นเดียวกับที่เวทีประกวดของย่านเล็ก ๆ แห่งนี้ได้รับเกียรติจากบุคคลสำคัญของสังคมมาร่วมเป็นสักขีพยานด้วย อย่างหม่อมกอบแก้ว อาภากร ณ อยุธยา อดีตนายกสมาคมสตรีไทย ผู้เป็นแบบอย่างของสตรีที่อุทิศเวลาให้กับงานส่วนรวมได้มาเป็นประธานการตัดสินในปี พ.ศ. ๒๕๓๔ และกรณีที่คุณสรวงสุดา ลาวัณย์ประเสริฐ ผู้ได้รับตำแหน่งเทพีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ปี พ.ศ. ๒๕๓๘ ได้ก้าวขึ้นสู่ตำแหน่งนางสาวไทยในปี พ.ศ. ๒๕๔๐ นับเป็นตัวบ่งชี้มาตรฐานการคัดสรรผู้เข้าประกวดบนเวทีระดับชาวบ้านสู่ความสำเร็จในเวทีระดับชาติ หลักการเดิม บนสถานที่ใหม่ ปัจจุบันงานสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ยังคงจัดเป็นประจำทุกปี แม้จะมีอุปสรรคอยู่บ้างภายหลังจากการสร้างสะพานพระราม ๘ ในปี พ.ศ. ๒๕๔๖ ทำให้การจัดประกวดเทพีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ต้องย้ายไปจัดในหลายพื้นที่ เช่น ลานอเนกประสงค์ของโรงแรมนูโว ซิตี้ อันเป็นบริเวณตลาดนานาเก่า และล่าสุดในปีที่ผ่านมา (พ.ศ. ๒๕๕๘) ได้ย้ายไปจัดที่ลานอเนกประสงค์ใต้สะพานพระราม ๘ คุณนวนัฑกล่าวเพิ่มเติมว่า แม้จะมีอุปสรรคในด้านพื้นที่ แต่ทุกคนที่เคยร่วมงานกันมาไม่รู้สึกย่อท้อ และปัจจุบันยังขยายเครือข่ายความร่วมมือไปยังชุมชนตรอกบ้านพานถมที่มีคุณพิมพ์ศิริ  สุวรรณาคร เป็นประธานชุมชน กับย่านบางลำพูที่มีคุณอรศรี ศิลปี ผู้อาวุโสของย่านคอยช่วยประสานความร่วมมือจากหลายภาคส่วน แม้ในช่วงเทศกาลสงกรานต์แต่ละชุมชนจะมีการจัดงานคาบเกี่ยวกันอยู่ แต่เมื่อมีโอกาสก็จะมาร่วมแรงร่วมใจกันจัดงานกับชาววิสุทธิกษัตริย์ เพราะอยู่ละแวกเดียวกัน จึงเสมือนประหนึ่งเครือญาติ  การประกวดเทพีสงกรานต์ในปัจจุบัน จะมีการประกอบพิธีบวงสรวงสมเด็จฯ เจ้าฟ้าจันทรมณฑล โสภณภควดี กรมหลวงวิสุทธิกษัตริย์ ก่อนถึงวันงาน ๑ วัน เพื่อเป็นการรำลึกถึงพระมหากรุณาธิคุณที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานทรัพย์ส่วนพระองค์สร้างถนนวิสุทธิกษัตริย์ขึ้นมา หลังจากเสร็จพิธี ผู้เข้าประกวดจะร่วมกันสรงน้ำพระ ปล่อยนกปล่อยปลา ตกเย็นจะเป็นเวทีประกวดหนูน้อยสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์ วันรุ่งขึ้นแต่เช้าตรู่จะมีพิธีทำบุญใส่บาตรพระภิกษุสามเณร โดยผู้เข้าประกวดเทพีทุกคนจะต้องมาเข้าร่วมพิธี จากนั้นช่วงสายจึงเป็นการประกวดเทพีในรอบแรกและรอบตัดสินตามลำดับ โดยยังคงรักษาเงื่อนไขการตัดสินเช่นในอดีต คือ แต่งกายสุภาพด้วยการสวมใส่ชุดไทยจิตรลดา กิริยามารยาทงามอย่างไทย และไม่เน้นเครื่องประดับตกแต่งภายนอก นับเป็นเสน่ห์สำคัญของเวทีประกวดสาวงามแห่งนี้ที่ยังคงรักษาภาพลักษณ์ของกุลสตรีไทยไว้ ซึ่งในเวทีประกวดอื่น ๆ ไม่มี ถือเป็นแบบอย่างและเอกลักษณ์ที่อาจช่วยกระตุ้นให้สังคมไทยได้ตระหนักถึงคุณค่าเดิมของหญิงไทย ท่ามกลางความเปลี่ยนแปลงของสังคมสมัยใหม่ที่เน้นให้ผู้หญิงต้องกล้าแสดงออกในทุกด้าน จนอาจมองข้ามความพอดีอย่างไทยไป ขอบคุณ :  คุณนวนัฑ แจ่มนิยม ประธานประชาคมชาววิสุทธิกษัตริย์ อ้างอิง “ ว่าด้วยการจัดซื้อที่ดินและอสังหาริมทรัพย์อย่างอื่นเพื่อตัดถนนวิสุทธิกษัตริย์ ”. ราชกิจจานุเบกษา . ๒๐   มีนาคม   ๒๔๗๑   เล่ม   ๔๕ .  อังคเรศ   บุณทองล้วน . กระบวนการเปลี่ยนแปลงภาพลักษณ์ความงามทางสรีระของผู้หญิงในสังคมไทย  : ศึกษาเฉพาะกรณีการประกวดนางสาวไทย . วิทยานิพนธ์ภาควิชาสังคมวิทยาและมานุษยวิทยา   คณะรัฐศาสตร์   จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย . ๒๕๓๗ . ๗๐   ปี   ประเพณีสงกรานต์วิสุทธิกษัตริย์   ๗   ทศวรรษแห่งตำนาน   งามตระการคู่พระนคร .   ( เอกสารเย็บเล่ม ) ณัฐวิทย์ พิมพ์ทอง อ่านเพิ่มเติมได้ที่: